Πενήντα χρόνια μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, αποδεικνύεται πόση ανάγκη υπάρχει να μην ξεχάσουμε… Σε ερώτηση σχετικά με τους νεκρούς του Πολυτεχνείου σε πρόσφατη έρευνα του Ινστιτούτου Eteron, το 10,7% των Ελλήνων και Ελληνίδων συμμετεχόντων απαντά ότι δεν υπήρξαν νεκροί, ενώ το 13,3% δεν γνωρίζει / δεν απαντά.
Παραθέτουμε λοιπόν ως δική μας απάντηση, ένα απόσπασμα από την εκπομπή της ΕΡΤ «Εδώ και Σήμερα – Θυμάμαι…» (1986) σε σκηνοθεσία Σταύρου Στρατηγάκου, με θέμα τα δραματικά γεγονότα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, όπου γονείς δύο νεαρών που έχασαν τη ζωή τους, καταθέτουν τις μαρτυρίες τους.
Ο Γιάννης Κομνηνός, πατέρας του του 17χρονου Διομήδη Κομνηνού, ο οποίος σκοτώθηκε με σφαίρα στην καρδιά στη συμβολή των οδών Αβέρωφ και Μάρνη, στα γεγονότα του Πολυτεχνείου το 1973, ξεδιπλώνει μπροστά στον φακό το πώς βίωσε τις πρώτες ώρες μετά την απώλεια του παιδιού του.
«Σε κάποιο δελτίο ειδήσεων ανήγγειλαν τα ονόματα των πρώτων νεκρών. Τα άκουσαν άλλοι, φίλοι, και με πήραν δύο τηλέφωνο. Ο πρώτος με αναφιλητά μου είπε «κάτσε κάτω να σου πω μια είδηση, φοβερή, φρικτή»… Από την άλλη κιόλας μέρα, με το ξημέρωμα, άρχισα να τρέχω στις στρατιωτικές αρχές. Έφτασα τελοσπάντων κάποια στιγμή με μία άδεια στην οδό Μασσαλίας, όπου ήταν το νεκροτομείο, και ήταν μέσα ο Καψάσκης, ο ιατροδικαστής και οι βοηθοί του. Έπρεπε να γίνει η αναγνώριση του πτώματος. Με οδήγησαν στον θάλαμο με τα ψυγεία, άνοιξαν ένα συρτάρι και έβγαλαν κατεψυγμένο τον Διομήδη. Γυμνός, φυσικά. Με ανοιχτά μάτια. Και στο στήθος του, η σφαίρα. Γύρω γύρω πυρίτης. Διατήρησα μία κτηνώδη ψυχραιμία και ζήτησα ένα ψαλίδι. “Τι το θέλετε;” Να κόψω μια τούφα από τα μαλλιά του! Έσκυψα, φίλησα τον γιο μου στα μάτια του και στην πληγή του και αποχώρησα. Ένας αστυνομικός μου λέει «αχ, αυτά τα παιδιά! Δεν ακούνε…» Ήταν η δική του εκδοχή.»
Στο απόσπασμα της εκπομπής η Ανθή Μυρογιάννη, μητέρα του μητέρα του 20χρονου σπουδαστή Μιχάλη Μυρογιάννη, ο οποίος εκτελέστηκε εν ψυχρώ, με σφαίρα στο κεφάλι, από τον ταγματάρχη Νικόλαο Ντερτιλή στη συμβολή των οδών Στουρνάρη και Πατησίων, μιλάει για την προσπάθεια αγνώστων να την εξαγοράσουν για να σιωπήσει σχετικά με τον χαμό του παιδιού της.
«Πήραμε ένα τηλεφώνημα και μου είπανε “κυρία Μυρογιάννη” – μου μίλησε αυτός, δεν θα ξεχάσω, τόσο ωραία – “ό,τι έγινε για το παιδί σας έγινε. Δεν μπορεί να διορθωθεί τίποτα. Μπορείτε τώρα να εξασφαλίσετε το οικονομικό πρόβλημα, να ζήσετε βασίλισσα! Όσα χρήματα θελήσετε θα σας δώσουμε, αρκεί να μην μιλήσετε όταν γίνει το δικαστήριο”».
Δείτε εδώ ολόκληρη την εκπομπή από το Αρχειο της ΕΡΤ.
Η λίστα των τεκμηριωμένων νεκρών του Πολυτεχνείου*
- Δημήτρης Θεοδώρας (5,5 ετών)
- Αλέξανδρος Σπαρτίδης (16 ετών)
- Βασιλική Μπεκιάρη (17 ετών)
- Διομήδης Κομνηνός (17 ετών)
- Στυλιανός Καραγεώργης (19 ετών)
- Μιχαήλ Μυρογιάννης (20 ετών)
- Τόριλ Μαργκρέτα Ένγκελαντ (22 ετών)
- Ιωάννης Μικρώνης (22 ετών)
- Γεώργιος Σαμούρης (22 ετών)
- Μάρκος Καραμανής (23 ετών)
- Νικόλαος Μαρκούλης (24 ετών)
- Βασίλειος Φάμελλος (26 ετών)
- Σπύρος Μαρίνος (31 ετών)
- Δημήτριος Κυριακόπουλος (35 ετών)
- Αλέξανδρος Βασίλειος Καράκας (43 ετών)
- Κυριάκος Παντελεάκης (44 ετών)
- Γεώργιος Γεριτσίδης (47 ετών)
- Ευστάθιος Κολινιάτης (47 ετών)
- Σπυρίδων Κοντομάρης (57 ετών)
- Μιχαήλ Σωκράτης (57 ετών)
- Αλέξανδρος Παπαθανασίου (59 ετών)
- Δημήτριος Παπαϊωάννου (60 ετών)
- Ανδρέας Κούμπος (63 ετών)
- Αικατερίνη Αργυροπούλου (76 ετών)
* Λ. Καλλιβρετάκης, «Πολυτεχνείο ’73: Το ζήτημα των θυμάτων: Νεκροί και τραυματίες», στο Πολυτεχνείο ’73: ρεπορτάζ με την Ιστορία: Οι μαρτυρίες, οι φοιτητικές αντιδικτατορικές οργανώσεις, τα ντοκουμέντα. Δοκίμιο Ιστορίας 55. Β. Αθήνα: 2004, Εκδόσεις Φιλιππότης, σσ. 38–55.
Τα επιμέρους περιστατικά των δολοφονιών, μέσα από μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων και συγγενών των θυμάτων, περιγράφονται στο εκτενές αφιέρωμα στους Νεκρούς του Πολυτεχνείου, της «Μηχανής του Χρόνου», το οποίο μπορείτε να δείτε εδώ.
Η αιματηρή πτώση της αυλαίας
Όσα συνέβησαν τις τελευταίες ώρες της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου
Aπό το απόγευμα της Παρασκευής 16ης Νοεμβρίου, στην Αθήνα, με επίκεντρο το Πολυτεχνείο, επικρατούν συνθήκες εξέγερσης. Δρόμοι κλειστοί, οδοφράγματα από πολίτες για να εμποδίσουν την κίνηση των οχημάτων της αστυνομίας και του στρατού, πολυπληθείς ομάδες διαδηλωτών συγκρούονται με ομάδες της αστυνομίας.
Πολίτες, εργάτες, αγρότες, φοιτητές έχουν κατακλύσει τους δρόμους της Αθήνας σε μεγάλη ακτίνα γύρω από το Πολυτεχνείο. Η αστυνομία της Χούντας απαντά με μεγάλη ρίψη δακρυγόνων, με γκλομπς αλλά και με πραγματικά πυρά.
Το βράδυ της Παρασκευής 16 Νοεμβρίου είναι η στιγμή που η Χούντα περνάει στην αντεπίθεση. Ένοπλοι εναντίον αόπλων.
Γράφει «ΤΟ ΒΗΜΑ» της 17ης Νοεμβρίου 1973:
«Λεωφορεία, τρόλλεϋ, Ι.χ. από το χίλτον είχαν ακινητοποιηθή, και οι περισσότεροι επιβάτες κατέβαιναν και συνέχιζαν με τα πόδια προς το Σύνταγμα, την ακαδημία και τις άλλες κεντρικές περιοχές.
»Ώρα 8 η οδός Πατησίων από του Μαρινόπουλου ως την Λεωφόρο Αλεξάνδρας είχε κατακλυσθή από κόσμο. Εκατοντάδες αστυνομικοί ήλεγχαν την Πανεπιστημίου. Πλήθη κόσμου είχαν καταλάβει την περιοχήν των Χαυτείων και την αρχή της οδού Αιόλου.
»Τα συνθήματα ξεκινούσαν από το Πολυτεχνείο και έφταναν μέχρι την Ομόνοια. από Μπουμπουλίνας και μέχρι 3ης Σεπτεμβρίου, η περιοχή ήταν ασφυκτικά γεμάτη από κόσμο.
»Στις 8.30 άρχισαν να πέφτουν δακρυγόνα στην περιοχή Ομονοίας. Ο κόσμος άρχισε να τρέχη στους γύρω δρόμους. Η μεγαλύτερη μάζα κινήθηκε προς το Πολυτεχνείο.
»Σε πολλές περιπτώσεις, τα δακρυγόνα (που εκτοξεύονταν από αυτοκίνητα) δημιουργούσαν την εντύπωση πυροβολισμών. Τα αυτοκίνητα αυτά κατεδίωξαν τους διαδηλωτές μέχρι τον Άγιο Παντελεήμονα Αχαρνών.
»Οι διαδηλωτές συγκεντρώνονταν πάλι στην πλατεία Βάθης και την πλατεία Εξαρχείων απ’ όπου όμως, έφευγαν αμέσως γιατί η αστυνομία συνέχιζε να ρίχνη δακρυγόνα.
»Στις 9 το βράδυ ο κύριος όγκος των διαδηλωτών είχε απομακρυνθή από το κέντρο της αθήνας. Η αστυνομία, όμως, συνέχιζε να ρίχνη δακρυγόνα για να απομακρυνθούν γρηγορότερα καταστηματάρχες και υπάλληλοι.
»Περί τις 9 το βράδυ, η Σταδίου και η Πανεπιστημίου είχαν αδειάσει και υπήρχαν στο κατάστρωμα της οδού και τα πεζοδρόμια εγκαταλελειμμένα παπούτσια και πανωφόρια, που άφησε το πλήθος.
»Την ίδια ώρα, στα Xαυτεία, επενέβη ισχυρά αστυνομική δύναμη για να διαλύση διαδηλωτάς, ρί- πτοντας και πυροβολισμούς στον αέρα.
»Στην πίεση των αστυνομικών υπεχώρησαν οι διαδηλωτές και έπεσαν στις προθήκες του ζαχαροπλαστείου Μανχάταν και του καταστήματος Νεωτερισμών Μιράζ. Ύστερα από λίγο, μπροστά στα καταστήματα, υπήρχαν αίματα.
»Στο μεταξύ ανάφτηκαν φωτιές στην οδό Πατησίων, έξω από το «Μινιόν». Aμέσως κινήθηκε προς τα εκεί αστυνομική δύναμη και με θωρακισμένο αυτοκίνητο ερρίφθησαν διακρυγόνες βόμβες, για να διαλυθούν οι διαδηλωταί».
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Οι πρώτοι νεκροί
Ο πρώτος νεκρός του Πολυτεχνείου είναι ο πρώην βουλευτής της Ενώσεως Κέντρου, Σπυρίδων Κοντομάρης, που πεθαίνει στην οδό Σταδίου πεθαίνει από καρδιακή προσβολή, που του προκλήθηκε από τη ρίψη δακρυγόνων.
Ο πρώτος νεκρός από σφαίρα στο Πολυτεχνείο αφήνει την τελευταία του πνοή λίγο αργότερα. Είναι ο Διομήδης Κομνηνός που βρισκόταν έξω από το Πολυτεχνείο και βοηθούσε στη μεταφορά τραυματιών στο ιατρείο της κατάληψης. Πυροβολήθηκε από άνδρες της φρουράς του υπουργείου Δημόσιας Τάξης.
Στις εφημερίδες δημοσιεύονται ονόματα νεκρών.
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Το φύλλο των «ΤΩΝ ΝΕΩΝ» της 17ης Νοεμβρίου, προλαβαίνει πριν το τυπογραφείο και όσα συνέβησαν κατά την περικύκλωση του Πολυτεχνείου από άρματα μάχης αλλά και την εισβολή που έφερε με βάναυσο τρόπο την εκκένωση και λήξη της κατάληψης.
Οι σημερινοί αναγνώστες ας έχουν υπόψιν τους ότι ναι μεν η λογοκρισία τις ημέρες εκείνες, λόγω της προσπάθειας «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος από τον δικτάτορα Παπαδόπουλο, ήταν πιο χαλαρή, όμως δεν έπαυε το γεγονός οι πληροφορίες που έρχονταν από τις αρμόδιες αρχές στον Τύπο να είναι πληροφορίες που διοχέτευε η Χούντα.
Έρχονται τα τανκς
«Άρματα μάχης, προερχόμενα από τέσσερις συγκλίνουσες κατευθύνσεις, πλαισίωσαν μετά τα μεσάνυχτα μεγάλη εκκαθαριστική επιχείρηση ισχυρών αστυνομικών και ειδικών στρατιωτικών δυνάμεων στο χώρο του Πολυτεχνείου, αφού προηγήθηκαν πολύωρες οδομαχίες στους γύρω δρόμους και σε ακτίνα δύο χιλιομέτρων, με πολυάριθμες ομάδες σπουδαστών και πολιτών.
(…)
»Η τελική φάση για την εκκένωση του Πολυτεχνείου άρχισε γύρω στα μεσάνυχτα, οπότε εμφανίστηκαν στον κόμβο Αμπελοκήπων τα πρώτα τανκς τα οποία προέρχονταν από το Γουδί και τον Διόνυσο. Την ίδια στιγμή, ολόκληρη περιοχή ακτίνος 2-3 χιλιομέτρων, με κέντρο το Πολυτεχνείο, βρισκόταν υπό τον έλεγχο των φοιτητών και πολιτών, οι οποίοι και έδιναν σκληρές μάχες με τις ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις που προσπαθούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους την περιοχή.
»Τα τανκς κινήθηκαν άλλα μεν προς την λεωφόρο Αλεξάνδρας, άλλα δε προς την Βασιλίσσης Σοφίας και την Πανεπιστημίου.Τα τανκς που κινήθηκαν από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας εγκλωβίστηκαν στην περιοχή της «Σόνιας», η οποία είχε αποκλεισθή από αυτοκίνητα που είχαν τοποθετηθή κάθετα στο δρόμο.
»Αποκλεισμένη με αυτοκίνητα, οικοδομικά υλικά και τρόλλεϋ ήταν και ολόκληρη η περιοχή μεταξύ των οδών Πειραιώς, Καποδιστρίου, Ηπείρου, Μάρνη, πλατείας Βάθης, Στουρνάρα, Χαλκοκονδύλη και Πατησίων, μπροστά από το Πολυτεχνείο όπου είχαν τοποθετηθεί καθέτως λεωφορεία και τρόλλεϋ.
Για να μπορέσουν να κινηθούν τα τανκς και να φθάσουν στο Πολυτεχνείο, χρειάστηκε να μετακινήσουν τα αχρηστευμένα λεωφορεία και τα τρόλλεϋγερανοφόρα οχήματα της αστυνομίας.
Σκληρές μάχες
Την ίδια στιγμή, οι αστυνομικές δυνάμεις έδιναν σκληρές μάχες με ισχυρές δυνάμεις διαδηλωτών, κυρίως στην περιοχή Μουστοξύδη και λεωφόρου Αλεξάνδρας καθώς και Πατησίων και Ιθάκης, όπου στις 2.10’ χίλιοι πεντακόσιοι περίπου διαδηλωτές είχαν οχυρωθεί πίσω από οδοφράγματα.
»Σκληρές επίσης συγκρούσεις έγιναν στη διασταύρωση των οδών Ηπείρου και Πατησίων όπου, σύμφωνα με πληροφορίες προερχόμενες από την αστυνομία, οι αστυνομικοί εδέχθησαν πολλές επιθέσεις και επί είκοσι λεπτά είχαν περιέλθει σε τραγική κατάσταση. Τελικά χρειάσθηκαν να καταφθάσουν ισχυρές ενισχύσεις για τη διάσωσή τους, όπως οι ίδιοι υποστηρίζουν.
»Σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, συγκρούσεις έγιναν στην Πειραιώς, στην πλατεία Βάθης, όπου και σημειώθηκαν εμπρησμοί αυτοκινήτων. Από αστυνομική πηγή επίσης ελέγετο ότι κατά τα μεσάνυκτα επυροβολήθη υπαστυνόμος στην περιοχή των Χαυτείων από άτομο με κυνηγετικό όπλο. Ο υπαστυνόμος τραυματίσθηκε ελαφρά, αλλά τελικά μετεφέρθη σε παρακείμενο κατάστημα από αδελφή συναδέλφου του.
»Αστυνομικές πηγές ανέφεραν, εξ άλλου, ότι προεκλήθησαν ζημιές στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών και στα υπουργεία Δικαιοσύνης, Κοινωνικών Υπηρεσιών και Δημοσίας Τάξεως, το οποίο εδέχθη τρεις επιθέσεις με βόμβες Μολότωφ. Στην περιοχή του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως διεξήχθησαν και σκληρότατες συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και αστυνομικών.
Αστυνομικές δυνάμεις με κράνη και οπλισμό φρουρούσαν όλα τα αστυνομικά κτίρια στο κέντρο της Αθήνας, τα κτίρια όπου στεγάζονται κρατικές υπηρεσίες και διάφοροι οργανισμοί καθώς και νευραλγικά σημεία των οδών όπου διεξήγοντο συγκρούσεις.
Στη 1 μετά τα μεσάνυχτα έφθασε στην Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών ο προϊστάμενος της Εισαγγελίας Αθηνών κ. Φαφούτης. Νωρίτερα είχε μεταβεί εκεί ο αρχηγός της ΥΠΕΑ στρατηγός κ. Θωμόπουλος. Στην Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών βρισκόταν από νωρίς συνταγματάρχης των ΛΟΚ με πολιτική περιβολή.
Στις 2.15 ο αστυνομικός διευθυντής Αθηνών ειδοποιήθηκε να μεταβή στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ» απέναντι από το Μουσείο, όπου έφθασε μετά από δέκα λεπτά περίπου.
Η τελευταία πράξη
»Η τελική φάση της επιχειρήσεως άρχισε με έφοδο την 3η πρωινή και περατώθηκε μέσα σε μισή ώρα, με συμπλοκές όχι ιδιαίτερης σημασίας. Την στιγμή της εμφανίσεως των τανκς –20 τον αριθμό– γύρω από το Πολυτεχνείο, αρμόδια κυβερνητική πηγή ανακοίνωνε ότι η επέμβαση του στρατού έγινε ύστερα από επείγον αίτημα της Αστυνομίας.
»Η πρωτεύουσα πέρασε μια νύχτα τραγικά αγχώδη ύστερα από μια μέρα που διέρρευσε με αιματηρές συγκρούσεις και σημαντικές υλικές καταστροφές, σε οικήματα και αυτοκίνητα, κυρίως.
»Έγιναν πολυάριθμες συλλήψεις, τόσο εντός, όσο και εκτός του Πολυτεχνείου, ενώ τα θύματα ανέρχονται συνολικά σε 4 νεκρούς και 130 περίπου τραυματίες. Επίσημη ανακοίνωση για τον ακριβή απολογισμό δεν έγινε ακόμη.
»Αρμόδια πηγή δήλωσε τις πρωινές ώρες ότι τα άρματα μάχης κατήλθαν χθες μετά τα μεσάνυχτα, στην πρωτεύουσα προς ενίσχυση του έργου της Αστυνομίας, για την αποκατάσταση της τάξεως. Η ίδια πηγή πρόσθεσε ότι η Αστυνομία εζήτησε την βοήθεια αυτή απευθυνθείσα προς την ΑΣΔΕΝ.
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Τα τανκς έφτασαν
»Τα πρώτα τανκς, που έκαναν την εμφάνισή τους γύρω στα μεσάνυκτα στον κόμβο της λεωφόρου Αλεξάνδρας, έφθασαν μπροστά στο Πολυτεχνείο στις 2 παρά 15’.
Γαντζωμένοι στα κάγκελλα οι φοιτητές άρχισαν να ψάλλουν τον Εθνικό Ύμνο και να φωνάζουν ρυθμικά: «Ο στρατός μαζί μας», «Είσαστε αδέλφια μας», «Όχι αδελφικό αίμα», ενώ οι προβολείς των τανκς φώτιζαν όλο το χώρο του Πολυτεχνείου.
»Η ατμόσφαιρα ήταν εκρηκτική και γινόταν ακόμη πιο συγκεχυμένη από τους πυροβολισμούς που έπεφταν στον αέρα».
Mόνο που οι πυροβολισμοί δεν έπεφταν στον αέρα. Αυτοί ήταν οι ισχυρισμοί της Χούντας. Οι πυροβολισμοί έπεφταν στο ψαχνό των φοιτητών και πολιτών από ακροβολισμένους ελεύθερους σκοπευτές της δικτατορίας.
Επί μιάμιση ώρα συνεχώς οι φοιτητές με τις κάννες των τανκς στραμμένες πάνω τους, δεν σταμάτησαν να κραυγάζουν τα συνθήματα «Ο Στρατός με τον Λαό», «Είσαστε αδέλφια μας», «Στρατός και Λαός μαζί» και να ψάλλουν τον Εθνικό Ύμνο.
Το τανκ εισβάλει
«Λίγο πριν από τις 3, οι παριστάμενες αστυνομικές και εισαγγελικές αρχές επανέλαβαν για μία ακόμα φορά με τηλεβόα την πρόσκληση να εκκενώσουν οι φοιτητές τον χώρο του Πολυτεχνείου.
»Στις 3 ακριβώς ένα από τα άρματα μάχης έπεσε πάνω στην κεντρική πύλη του Πολυτεχνείου, την γκρέμισε, έκανε πίσω και άφησε ελεύθερο τον χώρο για να εισβάλουν αστυνομικοί και άντρες των ΛΟΚ, ενώ συγχρόνως ερρίπτοντο ριπές πολυβόλων στον αέρα.
»Μέσα στο προαύλιο του Πολυτεχνείου έγιναν συμπλοκές αστυνομικών και φοιτητών, ενώ οι περισσότεροι από τους συγκεντρωμένους έσπευδαν να διαφύγουν από άλλες εξόδους προς τους γύρω δρόμους, όπου και συγκροτούσαν αμέσως διαδηλώσεις.
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Οι τελευταίες συμπλοκές
»Συμπλοκές έγιναν και μέσα στις αίθουσες του Πολυτεχνείου, όπου βρισκόταν και ο κύριος όγκος των φοιτητών. Στις συμπλοκές αυτές, όπως και σ’ όλες όσες διαδραματίσθηκαν μέσα στον χώρο του Πολυτεχνείου, δεν έλαβαν μέρος οι άνδρες των ΛΟΚ, που είχαν εισβάλει. Τελικά απεχώρησαν, μόλις η αστυνομία έθεσε υπό τον έλεγχό της την κατάσταση. Όσοι διέφυγαν την σύλληψη και κατάφερναν να βγουν από το Πολυτεχνείο, συγκροτούσαν διαδηλώσεις και κατευθύνονταν προς την πλατεία Βικτωρίας και τα Πατήσια.
»Στις 3.30 ακριβώς είχαν εκκενωθή όλοι οι χώροι του Πολυτεχνείου, αμέσως δε ασθενοφόρα άρχισαν να μεταφέρουν τους τραυματισθέντες τόσο κατά την διάρκεια της εφόδου όσο και προηγουμένως.
»Στις 4.30 συνεχίζονταν ακόμη σποραδικές διαδηλώσεις μικροομάδων σε διάφορα σημεία της Αθήνας, κυρίως στην Πατησίων και την λεωφόρο Αλεξάνδρας. Παράλληλα και ενώ συνεχίζονταν να ρίπτωνται πυροβολισμοί, προς εκφοβισμό, συνεργεία προέβαιναν στον καθαρισμό των δρόμων.
»Την ίδια ώρα ο διευθυντής της Αστυνομίας Αθηνών κ. Χριστολουκάς μετέβη στο Πολιτικό Γραφείο και ενημέρωσε τον πρωθυπουργό κ. Μαρκεζίνη για την εξέλιξη της καταστάσεως και τα μέτρα τα οποία έλαβαν οι αστυνομικές δυνάμεις.
(…)
»Σε όλη την διάρκεια των συγκρούσεων χιλιάδες άτομα είχαν βγη από τα σπίτια τους στους δρόμους, ενώ ταυτόχρονα σήμαιναν επί ώρες οι καμπάνες εκκλησιών.
Γύρω στις 5 το πρωί τα άρματα μάχης απεσύρθησαν από το Πολυτεχνείο προς το Πεδίο του Άρεως. Την ίδια ώρα είκοσι περίπου άρματα συνοδευόμενα από «Τζαίημς» με στρατιώτες κατήρχοντο την λεωφόρο Κηφισίας κατευθυνόμενα προς το κέντρο».
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Τέλος
Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου έληξε τα χαράματα της 17ης Νοεμβρίου. Βρίσκοντας ένα τέλος αιματηρό. Σύμφωνα με τον προσωρινό κατάλογο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, και ενώ η σχετική έρευνα συνεχίζεται, οι επώνυμοι νεκροί των γεγονότων του Νοεμβρίου 1973, φτάνουν τους 24.
Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν έριξε, όπως προσδοκούσε τη Δικτατορία, όμως με τρόπο πρωτόγνωρο κατέστησε σαφές, εντός και εκτός συνόρων, ότι η Ελλάδα βρισκόταν υπό αιχμαλωσία και πως μια σημαντικότατη μερίδα του ελληνικού λαού δεν δίσταζε να αγωνιστεί για την ελευθερία και τη Δημοκρατία.
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 25 Νοεμβρίου, ο δικτάτορας Παπαδόπουλος θα ανατραπεί από τον ταξίαρχο και διοικητή της στρατιωτικής αστυνομίας ΕΑΤ – ΕΣΑ, Δημήτριο Ιωαννίδη, ο οποίος θα εγκαθιδρύσει το δικό του δικτατορικό καθεστώς.
Η Ελλάδα θα απαλλαγεί από τη Χούντα λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούλιο του 1974, καθώς η δικτατορική εξουσία θα αποχωρήσει υπό το βάρος της εθνικής τραγωδίας της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.
«Εμείς με πέτρες και αυτοί με σφαίρες»: το Πολυτεχνείο και οι αφανείς πρωταγωνιστές του Νοέμβρη 1973
Ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης προσφέρει μια συγκλονιστική αφήγηση και ιστορική καταγραφή των γεγονότων γύρω από το εξεγερμένο Πολυτεχνείο του 1973
Συνηθίζουμε να θεωρούμε ότι το Πολυτεχνείο του 1973 ήταν κατά βάση μια φοιτητική υπόθεση. Πράγμα λογικό αφού οι φοιτητικές κινητοποιήσεις του 1973, ξεκινώντας με την κατάληψη της Νομικής τον Φεβρουάριο ήταν η πιο «ορατή» έκφραση σύγκρουσης με το δικτατορικό καθεστώς, αλλά και γιατί ήταν όντως πρωτοβουλία των φοιτητών να προχωρήσουν στην κατάληψη του ΕΜΠ που πυροδότησε την εξέγερση.
Όμως, εάν κάτι έκανε εκείνη την εξέγερση ξεχωριστή, ένα πραγματικό ιστορικό ρήγμα που ακόμη παραμένει ανοιχτό, ήταν ότι στην εξέγερση δεν συμμετείχαν μόνο φοιτητές. Για την ακρίβεια η εξέγερση έγινε ιστορικό ρήγμα, ακριβώς επειδή δεν συμμετείχαν μόνο φοιτητές.
Γύρω τους συσπειρώθηκαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι. Εργάτες, υπάλληλοι, μαθητές, σπουδαστές άλλων μη πανεπιστημιακών σχολών, νοικοκυρές, επιστήμονες, ακόμη και αγρότες από τα Μέγαρα.
Ήταν αυτοί οι άνθρωποι που περπατούσαν με το τρανζιστοράκι κολλημένο στους 1050 χιλιοκύκλους για να ακούν το σταθμό της εξέγερσης και το βράδυ της Παρασκευής όταν άκουσαν τις εκκλήσεις για βοήθεια, πήραν σακούλες φάρμακα και τρόφιμα και κατέβηκαν στην Πατησίων.
Ήταν αυτές και αυτοί που θα αποτελέσουν για δύο μέρες την ασπίδα απέναντι σε τυχόν απόφαση καταστολής, πριν τελικά η Χούντα αποφασίσει να προχωρήσει σε αιματηρή κατάληψη, ήταν αυτές και αυτοί που έκαναν τις πορείες και τις διαδηλώσεις εκτός του Πολυτεχνείου, αυτές και αυτοί που δοκίμασαν να φτάσουν να μπουν στο μισητό υπουργείο Δημοσίας Τάξης, αυτές και αυτοί που έκαναν τα μεγάλα οδοφράγματα στην Πατησίων, αλλά και διασταύρωση με την Αλεξάνδρας, που καθυστέρησαν την κάθοδο των τεθωρακισμένων από το Γουδί, που δοκίμασαν με πέτρες και ξύλα να αντισταθούν στη βαναυσότητα ενός καθεστώτος που δεν δίστασε να βάλει ακροβολιστές να πυροβολούν στο ψαχνό, που στάθηκαν όρθιες και όρθιοι απέναντι στις κάνες και δεν υποχώρησαν παρά μόνο από όταν άρχισαν να μετρούν πλήθος τραυματιών και τους πρώτους νεκρούς.
Ήταν αυτές και αυτοί που την επόμενη μέρα, το ματωμένο Σάββατο της Αθήνας, ενώ ήταν γνωστό ότι το βράδυ είχε υπάρξει αιματηρή καταστολή και το τανκ είχε εισβάλει στο Πολυτεχνείο αποφάσισαν να αφήσουν σχολεία, φροντιστήρια και δουλειές να κατέβουν στην Αθήνα και να κάνουν αυθόρμητες διαδηλώσεις με τα πολυβόλα των τανκ και των τεθωρακισμένων να ρίχνουν αλλεπάλληλες ριπές και τους ελεύθερους σκοπευτές από την ταράτσα του ΟΤΕ να πυροβολούν.
Αυτές και αυτοί που βγήκαν σε διαδηλώσεις ακόμη και στις 18 και στις 19 Νοέμβρη, με τα τανκ παραταγμένα στα κομβικά σημεία της πόλης.
Ήταν αυτές και αυτοί που έδωσαν και τους περισσότερους νεκρούς και τραυματίες του Νοέμβρη.
Οι «αφανείς» ήταν αυτοί που αποφάσισαν να αφήσουν σχολεία, φροντιστήρια και δουλειές και να κάνουν αυθόρμητες διαδηλώσεις με τα πολυβόλα των τανκ και των τεθωρακισμένων να ρίχνουν στο ψαχνό
Μια μοναδική ιστορική καταγραφή
Όλα αυτά τα καταγράφει με τον πιο συστηματικό και τεκμηριωμένο τρόπο ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, αγωνιστής του φοιτητικού αντιδικτατορικού κινήματος ο ίδιος, αλλά και με μια λαμπρή ερευνητική διαδρομή ως διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών από το οποίο αφυπηρέτησε το 2020.
Σε αυτόν, άλλωστε, χρωστάμε την πιο συστηματική έρευνα που έχει γίνει για το πόσοι και ποιοι ήταν οι νεκροί του Πολυτεχνείου.
Σε αυτή του την έρευνα, ο Καλλιβρετάκης κάνει την πιο συστηματική καταγραφή που έχει υπάρξει για τους «αφανείς πρωταγωνιστές» του Πολυτεχνείου, τις χιλιάδες ανθρώπους που πήραν μέρος στις κινητοποιήσεις γύρω από το Πολυτεχνείο.
Την έρευνα μπορείτε να τη διαβάσετε στο βιβλίο του «Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο. Οι αφανείς πρωταγωνιστές της εξέγερσης του 1973», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Θεμέλιο.
Στηρίζεται για να το κάνει αυτό, αφενός στα πρακτικά της Δίκης του Πολυτεχνείου όπου κατέθεσε πολύ μεγάλος αριθμός από τους τραυματίες διαδηλωτές του Πολυτεχνείου, αλλά και σε συνεντεύξεις και άλλο ιστορικό υλικό, όπως και όλη τη βιβλιογραφία που υπάρχει.
Όλα αυτά καταγράφονται και αξιοποιούνται με τρόπο συστηματικό, με αποτέλεσε μια χωρίς προηγούμενο στην ελληνική βιβλιογραφία καταγραφή των γεγονότων εκείνων των ημερών, κυριολεκτικά ώρα την ώρα.
Όλα αυτά συνδυάζονται με την παρουσίαση όλων των μεγάλων αντιδικτατορικών κινητοποιήσεων που είχαν προηγηθεί, από την κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου έως και την Κατάληψη της Νομικής.
Ο Διομήδης Κομνηνός
Η βαναυσότητα του καθεστώτος και ο ηρωισμός της αντίστασης
Είναι δύσκολο να συμπυκνωθεί το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου, που περιλαμβάνει τη συστηματική καταγραφή πλήθους ιστοριών και αφηγήσεων, που σε κάθε μια θα άξιζε ξεχωριστή αναφορά.
Δύο πράγματα ξεχωρίζουν. Το ένα είναι ο πραγματικός ηρωισμός των διαδηλωτών. Και δεν μιλάμε μόνο για τις πρώτες μέρες της κατάληψης, αλλά και όταν πια είναι πασιφανές ότι η καταστολή θα είναι ένοπλη και αιματηρή. Το άλλο ήταν η φρικαλέα βαναυσότητα του χουντικού καθεστώτος.
Και δεν υπάρχει άλλη περιγραφή από τον ηρωισμό για να περιγράψουμε τι σημαίνει να βγαίνουν και να προτάσσουν τα στήθη τους κυριολεκτικά στους ένοπλους αστυνομικούς του υπουργείου Δημοσίας Τάξης ή τα τεθωρακισμένα.
Όπως ο Διομήδης Κομνηνός, 17 χρονών μαθητής, που «κινούμενος να βοηθήσει κάποιον τραυματία στη μέση της οδού Αβέρωφ αναφέρεται ότι στράφηκε προς την πλευρά των αστυνομικών που βρίσκονταν στην οδό Μάρνη φωνάζοντας “Αν είστε άντρες, ελάτε να μας χτυπήσετε”» (σ. 133) για να ακολουθήσει καταιγισμός πυροβολισμών και να δεχθεί από απόσταση 6-8 μέτρα μιας σφαίρα 38ο στην καρδιά.
«Εμείς με πέτρες και αυτοί με σφαίρες» λέει σε κάποιο σημείο ένας σπουδαστής σε μεταγενέστερη αφήγησή του, για να δείξει ότι ο αγώνας ήταν άνισος.
Και ο αγώνας ήταν πραγματικά άνισος, εάν σκεφτούμε πόσο μεγάλος ήταν ο αριθμός των τραυματιών από σφαίρες, με τους περισσότερους τραυματισμούς να είναι πολύ σοβαροί. Το ίδιο ανατριχιαστική είναι και η περιγραφή της βαναυσότητας των χτυπημάτων των αστυνομικών. Ή του τρόπου που τα πολυβόλα των τεθωρακισμένων γάζωναν τους δρόμους της πόλης. Ή για το πώς ο αμετανόητος μέχρι το θάνατό του αρχιχουντικός Ντεριλής περηφανευόταν ότι πέτυχε στο κεφάλι τον Μιχάλη Μυρογιάννη.
Για να μην αναφερθούμε στο κλίμα των ημερών και στο φόβο ότι το να πάει κάποιος σε νοσοκομείο θα σήμαινε σίγουρη σύλληψη, στοιχείο που έκανε αρκετούς τραυματίες να αποφύγουν τα νοσηλευτικά ιδρύματα. Ή στο πώς αρκετοί θάνατοι ήρθαν αργότερα ως αποτέλεσμα των τραυμάτων.
Ο Καλλιβρετάκης στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συστηματική έρευνα που έχει κάνει για τον εντοπισμό των τραυματιών και των νεκρών και τα στοιχεία που μπορεί να υπάρχουν για τις συνθήκες τραυματισμού ή θανάτου.
Όπως σημειώνει, το 14% των τραυματισμών και τρείς θάνατοι ήταν από δακρυγόνα, 26% των τραυματισμών και 5 θάνατοι από ξυλοδαρμό από αστυνομικούς, κυρίως με συμπαγείς ράβδους και 58% των τραυματισμών και 17 θάνατοι από πυρά στρατιωτικών και αστυνομικών. Το 58% των τραυματισμών από πυρά ήταν στο άνω μέρος του σώματος, άρα με σαφή ανθρωποκτόνο πρόθεση. Τουλάχιστον 76 τραυματισμοί αφορούσαν το κεφάλι, το στήθος και την κοιλιά, αλλά σώθηκαν επειδή ήταν τυχεροί και δεν χτυπήθηκε ζωτικό όργανο και μεταφέρθηκαν έγκαιρα σε νοσοκομείο και εγχειρίστηκαν από ευσυνείδητους γιατρούς.
Η ατιμωρησία
Οι περισσότεροι από τους θύτες των τραυματισμών και των θανάτων δεν ταυτοποιήθηκαν. Κατά βάση γιατί η δικαστική έρευνα δεν θέλησε να επεκταθεί στο σύνολο των ανθρώπων που ενεπλάκησαν στην αιματηρή καταστολή, παρότι όπως δείχνει η καταγραφή του Καλλιβρετάκη, υπάρχουν στοιχεία για το ποιοι υπηρέτησαν εκείνες τις μέρες και σε ποια σημεία.
Πράγμα που σημαίνει ότι οι άνθρωποι που πυροβόλησαν στο ψαχνό – και που οι ίδιοι σίγουρα αντιλήφθηκαν ότι ήταν πολύ πιθανό να σκότωσαν ή να τραυμάτισαν – ή που ξυλοκόπησαν ανηλεώς έναν διαδηλωτή, σε βαθμό που να πέσει αναίσθητος ή ακόμη και νεκρός, στη συνέχεια συνέχισαν να υπηρετούν κανονικά στις υπηρεσίες τους και αργότερα να συνταξιοδοτούνται «ευδοκίμως», χωρίς καμιά συνέπεια. Μια «οδυνηρή συνέχεια» του καθεστώτος που εξηγεί πολλά για κουλτούρες και νοοτροπίες που υπάρχουν ακόμη στα σώματα ασφαλείας
Ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης
Το ιστορικό ρήγμα και η αναγκαία μνήμη
Ο Καλλιβρετάκης δεν γράφει ένα βιβλίο για το «νόημα» ή το «μήνυμα» του Πολυτεχνείου. Μέχρι τέλους επιμένει στην αντικειμενική ιστορική καταγραφή, παρά την προσωπική του φόρτιση, που αποτυπώνεται όταν χρησιμοποιεί ως πηγή και τις δικές του ημερολογιακές καταγραφές από τότε.
Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι το πνεύμα, ο ηρωισμός, το θάρρος της εξέγερσης δεν αποτυπώνεται.
Ο ηρωισμός των «ανωνύμων», των «αφανών», αυτών που αργότερα δεν διεκδίκησαν απαραίτητα δάφνες, αλλά κουβάλησαν και κουβαλούν ακόμη το πνεύμα της εξέγερσης.
Αλλά και το βάθος του ιστορικού ρήγματος που ήταν το Πολυτεχνείο, σημείο συμπύκνωσης όλης της βίας του μετεμφυλιακού κράτους, αλλά της δυναμικής που έφερναν νέες κοινωνικές κατηγορίες που έβγαιναν στο προσκήνιο, αυτές που θα πρωταγωνιστήσουν και στους μεγάλους αγώνες της μεταπολίτευσης.
Κείμενο αναγκαίας ιστορικής πατριδογνωσίας και συνεισφορά μεγάλη στην ιστορική μνήμη και γνώση, το βιβλίο του Καλλιβρετάκη υπενθυμίζει ότι δεν υπάρχουν πραγματικές ιστορικές τομές δεν υπάρχουν εάν δεν εισβάλλουν στο ιστορικό προσκήνιο οι «αφανείς».
Όπως ακριβώς έγινε τις μέρες και νύχτες εκείνου του άγριου Νοέμβρη.
«Τα νέα παιδιά πρέπει να μάθουν τι έγινε» διαμήνυσε το πρωί της Παρασκευής (17/11) η υπεύθυνη του Φαρμακείου του Πολυτεχνείου, μιλώντας για τη συμπλήρωση 50 ετών από τη εξέγερση. «Δεν μπορεί να λένε πως δεν υπάρχουν νεκροί. Είχαμε φτιάξει ιατρείο και μας έφερναν χτυπημένους από σφαίρες» επεσήμανε η υπεύθυνη του φαρμακείου του Πολυτεχνείου, Μέλπω Λεκατσά.
Σε συνέντευξή της στην ΕΡΤ και την εκπομπή «Συνδέσεις» η Μέλπω Λεκατσά σημείωσε αναφερόμενη στους νέους: «Πρέπει να μάθουν τι έγινε, για να μην υπάρχει εκφασισμός, γιατί πάμε έντονα προς τα εκεί».
«Μετά το αποτυχημένο πείραμα της Νομικής, που αποτέλεσε προάγγελο, οι φοιτητές ήμασταν έτοιμοι. Βγαίνοντας από τη Νομική, φάγαμε πάρα πολύ ξύλο. Παρόλο που είχαμε συμφωνήσει ότι θα βγούμε ειρηνικά, και συλλήψεις έγιναν και ξύλο φάγαμε» δήλωσε η Μέλπω Λεκατσά για την αντίστροφη μέτρηση προς την Εξέγερση του Πολυτεχνείου και τονίζοντας πως είχαν καταλάβει προς τα που οδηγείται η ιστορία.
Υπενθυμίζοντας πολλές και κομβικές καταστάσεις, όπως τη «νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου», συλλήψεις στα σπίτια, αλλά και τις δικές της αγωνίες, αφού κρυβόταν για τρεισήμισι μήνες, μετέφερε το κλίμα της εποχής, το οποίο είχε φορτίσει την κατάσταση. Μεταξύ άλλων υπογράμμισε πως υπήρχαν οργανώσεις που κινητοποιούσαν τον κόσμο, ενώ και οι αυθόρμητες αντιδράσεις του πλήθους ήταν χαρακτηριστικές. «Όλοι αυτοί έδιναν έναν τόνο, αλλά δεν θα γινόταν το Πολυτεχνείο αν δεν υπήρχε ο πλουραλισμός και ο αυθορμητισμός», πρόσθεσε.
«Με πρόσχημα τη θέληση των φοιτητών για ελεύθερες εκλογές, στις 14 Νοεμβρίου, μας μπήκε και η ιδέα: “Δεν καθόμαστε να κάνουμε ελεύθερο κρατίδιο το Πολυτεχνείο, να πάρουμε κι εμείς λίγο το αίμα μας πίσω;”». Μάλιστα, η ίδια ανέφερε πως συνεχώς τους παρακολουθούσαν ασφαλίτες, ακόμη και μέσα στα αμφιθέατρα, ενώ υπήρχε η ανάγκη να «απαντήσουν» στα απίστευτα βασανιστήρια που είχαν υποστεί οι συνάδελφοί τους που κρατήθηκαν.
Ξεκινώντας η αντίστροφη μέτρηση, άρχισε να οργανώνεται και η κινητοποίηση: φαγητά, εστιατόριο, φάρμακα, δωρεές χρημάτων από κόσμο, χειροποίητες προκηρύξεις στα αυτοκίνητα, μια κινητοποίηση την οποία η κα Λεκατσά ενέταξε στο πλαίσιο μιας οργανωμένης, ελεύθερης φοιτητικής κοινωνίας, όπως τη χαρακτήρισε, «στην οποία πιστεύαμε ότι για πάντα θα ζήσουμε εκεί, ελεύθεροι». Υπογράμμισε δε πως δεν υπήρχε τίποτε παραπάνω στο μυαλό όσων συμμετείχαν, παρά μόνο το μεσημέρι της Παρασκευής, 16ης Νοεμβρίου. Από κόμματα – γιατί κι αυτοί έχουν τις διασυνδέσεις τους – μας είπαν ότι θα χτυπήσουν και είπαν να φύγετε όσοι είστε οργανωμένοι, γιατί δε θέλουμε άλλες συλλήψεις από δικά μας μέλη. «Όμως κανείς δεν έφυγε. Αυτό είναι το μεγαλειώδες του Πολυτεχνείου. Όλοι εμείναν στις θέσεις τους, Κανένας δεν αποχώρησε ποτέ» τόνισε.
«Να το καταλάβουν ότι υπήρχαν νεκροί»
«Από τις 18:00 έχουν έρθει για δακρυγόνα, με απλούς τραυματισμούς, και όσο περνάει η ώρα οι μαθητές έχουν κάνει μία μεγάλη αλυσίδα, που ανάμεσά τους περνάμε τους τραυματισμένους, αλλά στις 20:00 βλέπουμε πλέον καθαρά, από σφαίρες, χτυπημένους πολύ άσχημα και τους φέρνουν στο ιατρείο για την πρώτη βοήθεια. Σταματούσαμε τις πρώτες αιμορραγίες, διαπιστώναμε κάποιους νεκρούς. Αυτό είναι το θέμα. Να το καταλάβουν ότι υπήρχαν νεκροί. Προσπαθούν να μας πουν 50 χρόνια ότι δεν υπάρχουν νεκροί και ήταν έξω από το Πολυτεχνείο» σημείωσε.
Ερωτηθείς πως έφτασαν μέχρι εκεί τα γεγονότα σημείωσε πως «η χούντα υποτίμησε τους φοιτητές. Πίστευε ότι θα είναι πάλι ένα πείραμα σαν τη Νομική. Αλλά εκεί γελάστηκε, διότι δεν είχε καταλάβει ότι όλο αυτό το πράγμα που χτυπούσε, όλο αυτό το μένος προς τους φοιτητές, οι στρατεύσεις, οι φυλακίσεις, κάπου θα ξεσπάσει», ενώ πρόσθεσε πως ούτε οι ίδιοι πίστευαν ότι «θα φτάσουμε να γράψουμε μια ιστορική σελίδα».
Εξιστορώντας την προσωπική της διαδρομή από εκείνη την ημέρα, ανέφερε πως έφυγε από το Πολυτεχνείο μισή ώρα πριν ρίξει την πόρτα το τανκ και κρυβόταν μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου, όταν και συνελήφθη, για να μείνει περίπου τρεισήμισι μήνες στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Μιλώντας για τις συνθήκες κράτησής της ανέφερε: «Ήταν επτά κελιά και ένα άλλο που το λένε αναρρωτήριο, σε απόλυτη απομόνωση… Με κάτι φεγγίτες, να μπαίνει ελάχιστο φως, με μια μικρή λάμπα που δεν βλέπεις τίποτα, με απόλυτη απομόνωση, δεν βλέπεις ούτε τους γονείς σου, ούτε έχεις καμία επικοινωνία. Μόνο ανάκριση, βασανιστήρια, ανάκριση, βασανιστήρια. Μόνο από το φαγητό μπορείς να καταλάβεις την ώρα, διότι το πρωί δίνουν τσάϊ σκέτο».
Όπως αποκάλυψε μετά την πτώση της δικτατορίας συνάντησε τυχαία δύο ανθρώπους από εκείνες τις ημέρες. «Μία φορά στη Νέα Ιωνία είδα έναν από τους ταγματάρχες να κουβαλάει τα τρόφιμα με τη γυναίκα του. Δεν του είπα τίποτα, γιατί δεν ήξερα να του πω κάτι, τι θα συμβεί… Και μετά, μία φορά στο φαρμακείο μου ήρθε ένας από τους δεσμοφύλακες, να πάρει ένα αντιβιοτικό» είπε, εξηγώντας πως ο δεύτερος άνδρας την αναγνώρισε και έκαναν έναν μικρό διάλογο. Μάλιστα, ο ίδιος τη ρώτησε αν παρόλο που τον θυμόταν, θα του έδινε το φάρμακο που ζητούσε, με την κ. Λεκατσά να τονίζει πως το μόνο που ήθελε ήταν να του δείξει την περιφρόνησή της.
«Ακόμη βουίζουν τα αυτιά μου»
«Εγώ ξέχασα, αλλά δεν συγχώρεσα. Διότι τη στιγμή που υπάρχουν νεκροί, υπάρχει αίμα. Υπάρχει ο Μουστακλής που έμεινε ανάπηρος… Δε συγχωρώ κανέναν» δήλωσε και πρόσθεσε πως «όλοι πάνε στο στρατό, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι επειδή πας στο στρατό, θα γίνεις βασανιστής» χαρακτηρίζοντας τους βασανιστές ως «ειδικής ψυχολογίας άτομα».
Αναφορικά με τα βασανιστήρια που υπέστη τόνισε: «Ακόμη βουίζουν τα αυτιά μου» και σε άλλο σημείο θυμάται: «Είχανε κάτι σαν καμουτσίκι, που ήτανε κάτι από ηλεκτρισμό, που στο κάτω μέρος ήταν το σύρμα… σε βάζουν κάτω να σε πατάνε, πολύ ξύλο. Σκεφτείτε ότι είδα έναν άνθρωπο στην τουαλέτα, που τον μεταφέρανε τέσσερις. Το χρώμα του ήταν μαύρο μαύρο».
Η Συντονιστική Επιτροπή του Πολυτεχνείου
Για τη Συντονιστική Επιτροπή του Πολυτεχνείου υπάρχουν δεκάδες μαρτυρίες και πηγές, αν και δεν συμφωνούν όλες στον συνολικό αριθμό των συμμετεχόντων
Είναι γεγονός ότι οι Συνελεύσεις των Σχολών εξέλεξαν συγκεκριμένους Αντιπροσώπους στη Συντονιστική Επιτροπή της Κατάληψης, όμως υπήρχαν και αναπληρωματικοί. Η παρακάτω καταγραφή νομίζουμε ότι είναι αντιπροσωπευτική της σύνθεσής της.
Αλαβάνου Αριάδνη (Φιλοσοφική Αθήνας), ΑντιΕΦΕΕ, ΚΝΕ, ΚΚΕ, Νέο Αριστερό Ρεύμα. Ήταν υπεύθυνη έκδοσης του «Οδηγητή» και επιμελήτρια εκδόσεων.
Αναστασίου Ελένη (Ιατρική Αθήνας), Οργάνωση Σοσιαλιστική Επανάσταση (άκρα Αριστερά), ηγετική μορφή στη σχολή της.
Ανδρουλάκης Μίμης (ΕΜΠ). Προέρχεται από την άκρα Αριστερά (ΚΟ Μαχητής), στη συνέχεια μέλος της Αντι-ΕΦΕΕ, ανώτατο στέλεχος της ΚΝΕ και του ΚΚΕ, στη συνέχεια του Συνασπισμού, βουλευτής του ΠΑΣΟΚ και σήμερα ανεξάρτητος Χαρισματικός, ευρηματικός, έξυπνος, αμφιλεγόμενος, και συγγραφέας πολλών επιτυχημένων βιβλίων.
Αντώνογλου Νίκος (Γεωπονική Αθήνας), ανένταχτος, ηγετική μορφή στη σχολή του, έμεινε εκτός πολιτικής. Ασχολήθηκε με επιχειρήσεις.
Γεωργακάκης Γιάννης (ΑΣΚΤ), φοιτητής πριν από τη δικτατορία, ανένταχτος. Γλύπτης, συγγραφέας και δημοσιογράφος.
Γρηγορόπουλος Γιάννης (ΕΜΠ), ΑντιΕΦΕΕ, ΠΣΚ, ΚΝΕ, με έντονη αντδικτατορική δράση.. Ελεύθερος επαγγελματίας.
Δαφέρμος Ολύμπιος (ΕΜΠ), ανένταχτος κατά τη χούντα. Δούλεψε στον ιδιωτικό τομέα και έγινε καθηγητής τεχνικής εκπαίδευσης. Σύμβουλος Παιδαγωγικού Ινστιτούτου περί τεχνικής εκπαίδευσης. Επί κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ πήρε διάφορες κρατικές τεχνοκρατικές θέσεις.
Ζουρνάς Μιχάλης (Πολυτεχνική Πάτρας), Ρήγας Φεραίος. Αν και φοιτητής στην Πάτρα, στη Συντονιστική του Πολυτεχνείου. Συμμετέχει στον ευρύτερο χώρο της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής Αριστεράς, συνδικαλιστής, ελεύθερος επαγγελματίας.
Κολλιτσίδας Γρηγόρης (Πάντειο), ΠΠΣΠ (Προοδευτική Πανσπουδαστική Συνδικαλιστική Παράταξη), φοιτητικό της ΟΜΛΕ και μετά του ΚΚΕ μ-λ.)
Κουρμουλάκης Γιάννης (Πάντειο), ανένταχτος αριστερός.
Κοροβέσης Γιάννης (Οδοντιατρική Αθήνας), ΑντιΕΦΕΕ επί δικτατορίας, ΠΣΚ, ΕΦΕΕ, αργότερα στέλεχος της ΚΝΕ και του ΚΚΕ. Οδοντίατρος.
Κωστή Αγγελική – Λίκα (Φιλοσοφική Αθήνας), ανένταχτη, φίλα προσκείμενη στην ΑντιΕΦΕΕ, δεν εντάχθηκε στην ΠΣΚ μεταπολιτευτικά, αλλά παρέμεινε ανεξάρτητη αριστερή συνδικαλίστρια (ΑΑΠΦ). Καθηγήτρια.
Λαζαρίδης Χρύσανθος (Οικονομικό Αθήνας), Ρήγας Φεραίος προ και μετά την πτώση της χούντας. Γνωστός και ικανός συνδικαλιστής στη σχολή και την ΕΦΕΕ αργότερα, ηγετικό στέλεχος της Β΄ Πανελλαδικής (συνδιάσκεψη του Ρήγα Φεραίου που οδήγησε σε διάσπαση προς τα αριστερά). Ιδρυτικό μέλος της ΕΑΡ (Ελληνική Αριστερά) αργότερα, έζησε χρόνια στο εξωτερικό. Δημοσιογράφος, χρηματιστηριακός αναλυτής και πανεπιστημιακός, αρθρογράφος και αναλυτής για θέματα οικονομίας, εξωτερικών σχέσεων, άμυνας, πολιτικής κ.λπ. Συμμετέχει στο Δίκτυο 21. Είναι στενός συνεργάτης για πολλά χρόνια του προέδρου της Νέας Δημοκρατίας Αντώνη Σαμαρά.
Λάζος Χρήστος (Νομική Αθήνας), στέλεχος του Ρήγα προ και μεταπολιτευτικά, γνώρισε για τα καλά το ΕΑΤ/ΕΣΑ. Στην ηγεσία του Ρήγα Φεραίου και του ΚΚΕ Εσωτ., αργότερα δούλεψε με τον Κώστα Λαλιώτη. Στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για πολλά χρόνια, διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου αργότερα και γραμματέας της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών.
Λαλιώτης Κώστας (Οδοντιατρική Αθήνας), στέλεχος του ΠΑΣΟΚ με πολλές συλλήψεις από τη χούντα, ένας από τους διαπραγματευτές της Συντονιστικής του Πολυτεχνείου με τον στρατό πριν από την είσοδο του τανκ. Το 1974 στην ΠΑΣΠ, γρήγορα πέρασε στα κεντρικά καθοδηγητικά όργανα της Νεολαίας ΠΑΣΟΚ και του ΠΑΣΟΚ. Εκλέχθηκε σχετικά αργά βουλευτής, μόλις το 1991, αλλά επί κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ έχει περάσει από πλειάδα κυβερνητικών θέσεων τα τελευταία 30 χρόνια. Έφτασε μέχρι γραμματέας (Νο2) του ΠΑΣΟΚ. Είναι ηγετικό στέλεχος του Κινήματος, συνυφασμένο με την ιστορία του (την οποία έχει επηρεάσει σημαντικά), θεωρείται μετρ της πολιτικής επικοινωνίας και είναι σεβαστός από τους συντρόφους του.
Λογοθέτης Στέλιος (ΕΜΠ), ΑντιΕΦΕΕ, ΠΣΚ και ΚΝΕ. Στέλεχος του ΚΚΕ, δήμαρχος Νίκαιας επί σειρά ετών (εκλέχθηκε για πρώτη φορά σε ηλικία 28 ετών), δήμαρχος Πειραιά αργότερα (συνεργασία ΠΑΣΟΚ-ενιαίου Συνασπισμού), προσχώρησε στον ΣΥΝ και αργότερα στο ΠΑΣΟΚ. Κατηγορήθηκε για κακοδιαχείριση και σκάνδαλα στον Δήμο Πειραιά, καταδικάστηκε αρχικά και αθωώθηκε αργότερα. Ήταν υποψήφιος στις τελευταίες δημοτικές εκλογές για τον ενιαίο πλέον Δήμο Νίκαιας-Ρέντη, όπου χωρίς καμία κομματική στήριξη ήρθε δεύτερος.
Λυγερός Σταύρος (Μαθηματικό Αθήνας), αντιδικτατορική δράση και Συντονιστική Πολυτεχνείου ως ΟΣΕ (Οργάνωση Σοσιαλιστική Επανάσταση – άκρα Αριστερά). Έμεινε λίγο στο φοιτητικό κίνημα μεταπολιτευτικά, αλλά έγραψε βιβλία και άρθρα για το αντιδικτατορικό και φοιτητικό κίνημα. Γνωστός δημοσιογράφος πλέον, αρθρογράφος και συγγραφέας, από τις πιο έγκυρες πένες της γενιάς του.
Μαυρογένης Διονύσης (Ιταλία και Φαρμακευτική Αθήνας), αντιδικτατορική δράση και βασανισμοί στο ΕΑΤ/ΕΣΑ, με ηγετικό ρόλο στην κατάληψη του Πολυτεχνείου. Αργότερα κατηγορήθηκε από ΑντιΕΦΕΕ και ΚΝΕ σε μια απροκάλυπτη επίθεση ως «χαφιές» για να τον υπερασπιστούν με ένταση αγωνιστές όλων των άλλων τάσεων και παρατάξεων (1974). Φαρμοκοποιός, προσέγγισε για λίγο την ΕΑΡ και έκτοτε ανένταχτος. Έχει διατελέσει δημοτικός σύμβουλος Ζωγράφου.
Μωροπούλου Τόνια (ΕΜΠ), ΑντιΕΦΕΕ, διάβασε στους δημοσιογράφους την ανακοίνωση της Συντονιστικής Επιτροπής της κατάληψης. ΠΣΚ και ΚΝΕ αργότερα, στέλεχος του ΚΚΕ. Αποχώρησε το 1979. Αργότερα, επί Λαλιώτη, στο υφυπουργείο Νέας Γενιάς, προσέγγισε το ΠΑΣΟΚ, του οποίου έγινε στέλεχος.. Καθηγήτρια στο ΕΜΠ, υποψήφια πρύτανης τελευταία και συνδικαλίστρια στο ΤΕΕ με ανεξάρτητο ΠΑΣΟΚογενές ψηφοδέλτιο.
Νικολαΐδης Παναγιώτης (ΕΜΠ), Τροτσκιστής (μοναδικός στη ΣΕ του Πολυτεχνείου), μεταπολιτευτικά δραστηριοποιήθηκε με τη ΣΦΠ (Σοσιαλιστική Φοιτητική Παράταξη, της Εργατικής Διεθνιστικής Ένωση . Αρχιτέκτονας.
Νυσταζάκης Γιάννης (ΕΜΠ), ΑντιΕΦΕΕ και αργότερα ΠΣΚ. Ανώτερο κεντρικό στέλεχος της ΚΝΕ και του ΚΚΕ μετέπειτα στην Κρήτη. Το 1991 προτίμησε τον ΣΥΝ και αργότερα, μαζί με τον Μίμη Ανδρουλάκη, το ΠΑΣΟΚ.
Παπαβασιλόπουλος Γιώργος (ΕΜΠ), Ρήγας Φεραίος. Έντονη αντιδικτατορική δράση. Καθηγητής Αυτομάτου Ελέγχου στους Ηλεκτρολόγους Μηχανικούς του ΕΜΠ.
Παππάς Στέλιος (ΑΣΟΕΕ), μέλος του Ρήγα Φεραίου από τη δικτατορία, ιδρυτικό μέλος του ΔΑ, αρχικός εκδότης του «Θούριου» (επίσημο περιοδικό της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίας) στη νόμιμη έκδοσή του. Αργότερα στην ηγεσία του ΚΚΕ Εσωτ., με τον Μπανιά στο ΚΚΕ Εσωτ. ΑΑ και μετέπειτα στον Συνασπισμό μέχρι σήμερα. Οικονομολόγος.
Σηφιανός Νίκος (ΕΜΠ), ανένταχτος αριστερός στη δικτατορία και στην εξέγερση. Στέλεχος της ΠΠΣΠ και αργότερα του ΚΚΕ (μ-λ). Αρχιτέκτονας.
Σιδέρης Νίκος (Ιατρική Αθήνας), στην άκρα Αριστερά (Μπολσεβίκοι), με την οποία πήρε μέρος στον αντιδικτατορικό αγώνα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Είναι ψυχίατρος – ψυχαναλυτής, διδάσκει σε ακαδημαϊκό επίπεδο και έχει εκδώσει ποιητικές συλλογές και μυθιστορήματα.
Σταυροπούλου Μαρία (ΑΣΚΤ), αντιδικτατορική δράση, έντονη δραστηριότητα στην Εξέγερση και στη Συντονιστική.
Τζουβάνος Δημήτρης (Γεωπονική Αθήνας), ανένταχτος στην εξέγερση, στην ΠΑΣΠ μεταπολιτευτικά, ηγετικό στέλεχος. Διεγράφη το 1979 από την ΠΑΣΠ και το ΠΑΣΟΚ, συγκρότησε άλλα σχήματα με κύριο την ΕΜΑΣ (Ενότητα Μαρξιστών Σοσιαλιστών). Επέστρεψε στο ΠΑΣΟΚ το 1994, διετέλεσε γενικός γραμματέας υπουργείου Γεωργίας (1997-2000). Γεωπόνος.
Τσαντίλης Κώστας (ΑΣΟΕΕ), συμμετείχε ως ανένταχτος στην εξέγερση και τη Συντονιστική Επιτροπή του Πολυτεχνείου.
Τσαφαράκης Μανούσος (ΦΜΣ Αθήνας). Στην πρώτη γραμμή του αντιδικτατορικού αγώνα, εξελέγη στη ΣΕ ως ανένταχτος της άκρας Αριστεράς. Τη δεκαετία του 1980 πλησίασε το ΠΑΣΟΚ επί Λαλιώτη στη Νέα Γενιά. Περιφερειακό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ αργότερα, με ανεξαρτησία γνώμης και παρρησία.
Τσεμπέλης Γιώργος (ΕΜΠ), Μέλος του Ρήγα Φεραίου ήδη επί χούντας, εξελέγη στη ΣΕ. Στέλεχος του Ρήγα και μεταπολιτευτικά, αρθρογράφος στον «Θούριο». Έφυγε στο εξωτερικό για σπουδές και άλλαξε κατεύθυνση: από πολιτικός μηχανικός στα Μαθηματικά και από εκεί στην Πολιτική Επιστήμη. Καθηγητής πανεπιστημίου στο UCLA και επισκέπτης καθηγητής σε πολλά άλλα.
Φιλιππάκης Γιώργος (Βιομηχανική Πειραιά), ΑντιΕΦΕΕ, στη ΣΕ του Πολυτεχνείου, επικεφαλής των ομάδων περιφρούρησης της κατάληψης. Μεταπολιτευτικά στην ΠΣΚ και αργότερα στέλεχος του ΚΚΕ. Γνωστός δημοσιογράφος του ελεύθερου και αστυνομικού ρεπορτάζ.
Χατζησωκράτης Δημήτρης (ΕΜΠ), με πλούσια αντιχουντική δράση, στέλεχος του Ρήγα Φεραίου. Μεταπολιτευτικά ηγετικό στέλεχος του Ρήγα, αρχικός υπεύθυνος της εφημερίδας «Θούριος», που έφερε το παρατσούκλι «Χατζηθούριος» λόγω των μακροσκελών αναλύσεων του υπευθύνου. Ακολούθησε τη πορεία: ΚΚΕ Εσωτ.-ΕΑΡ-ΣΥΝ-ΣΥΡΙΖΑ. Γνωστός για τις δημόσιες παρεμβάσεις του. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας/Χρονικό-Μαρτυρίες(2005) για το βιβλίο του «Πολυτεχνείο΄73. Αναστοχασμός μιας Πραγματικότητας. Ηγετικό στέλεχος της Δημοκρατικής Αριστεράς.
Ψαρράς Δημήτρης (ΕΜΠ), μέλος του Ρήγα Φεραίου από την εποχή της χούντας, εξελέγη στη ΣΕ της κατάληψης. Μεταπολιτευτικά ισχυρό στέλεχος του Ρήγα, το 1978 ηγέτης της Β΄ Πανελλαδικής που διέσπασε τον Ρήγα. Γνωστός ευρύτερα ως ένας εκ της τριάδας που έγραφε τον «Ιό της Κυριακής» στην «Ελευθεροτυπία».
Χαρακτηριστικές παρουσίες στο Πολυτεχνείου
Μέσα στην εξέγερση υπήρξαν και παρουσίες άλλων αγωνιστών του αντιδικτατορικού αγώνα που χωρίς να ανήκουν στη Συντονιστική Επιτροπή έπαιξαν σημαντικό ή συμβολικό ρόλο, είχαν ιδιαίτερα καθήκοντα ή έγιναν (άθελά τους) ιδιαίτερα γνωστοί.
Δαμανάκη Μαρία (ΕΜΠ), ΑντιΕΦΕΕ, ΠΣΚ και ΚΝΕ. Η πιο γνωστή «φωνή» του ραδιοσταθμού του Πολυτεχνείου το 1973. Στέλεχος της ΚΝΕ, βουλευτής του ΚΚΕ, μετέπειτα του ΣΥΝ, αργότερα πρόεδρος του Συνασπισμού. Μετέπειτα προσχώρησε στο ΠΑΣΟΚ, του οποίου υπήρξε βουλευτής και παρ’ ολίγον υπουργός Δημόσιας Τάξης. Σήμερα είναι ελληνίδα Επίτροπος στην Κομισιόν.
Παπαχρήστος Δημήτρης (ΑΣΟΕΕ), με έντονη αντιδικτατορική δράση, ήταν ένας από τους τρεις εκφωνητές του ραδιοσταθμού του Πολυτεχνείου και αναπληρωματικό μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής από την ΑΣΟΕΕ. Από το 1974 ανεξάρτητος στον χώρο της άκρας Αριστεράς. . Έμεινε έξω από κόμματα. Μια ιδιαίτερη περίπτωση δημόσιας παρουσίας. Αρθρογράφος, συγγραφέας πολλών βιβλίων, σκηνοθέτης και παραγωγός ντοκιμαντέρ, ραδιοφωνικός παραγωγός. Εργάζεται στην Τράπεζα της Ελλάδος και μένει στα Εξάρχεια.
Παπαδημητράκης Λάμπρος (ΑΣΚΤ), ένας από τους εκφωνητές του φοιτητικού ραδιοσταθμού της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, μάλλον λησμονημένος από την Αριστερά. Σκηνοθέτης, έχει γυρίσει ταινίες για την κυπριακή τραγωδία, ευαίσθητος και ενεργός στα εθνικά θέματα.
Αρβανίτης Φοίβος(ΦΜΣ Αθήνας), ηγετική μορφή της κατάληψης του Πολυτεχνείου.
Δρογκάρης Γιώργος (ΕΜΠ), αντιδικτατορική δράση από νωρίς, φυλακίστηκε και βασανίστηκε. Είναι ένας εκ των τριών συλληφθέντων του Πολυτεχνείου που έδωσαν την περίφημη συνέντευξη στον Μαστοράκη στην ερώτηση αν θα το έκανε ξανά απάντησε «Ναι, αλλά με μεγαλύτερη προσοχή». Στο ΚΣ της ΕΦΕΕ μεταπολιτευτικά, απεβίωσε νεώτατος το 1992.
Κατωπόδης Ηλίας (ΕΜΠ), αντιδικτατορική δράση από νωρίς, φυλακίστηκε και βασανίστηκε. Είναι εκ των τριών συλληφθέντων του Πολυτεχνείου που έδωσαν την περίφημη συνέντευξη στον Μαστοράκη. Αργότερα ΠΣΚ και ΚΝΕ. Ελεύθερος επαγγελματίας.
Καρυστιάνη Ιωάννα (Νομική Αθήνας), ΑντιΕΦΕΕ, αργότερα ΠΣΚ, βασανίστηκε επί χούντας, αποτέλεσε θρυλική μορφή και φωνή του αντιδικτατορικού κινήματος κυρίως στις καταλήψεις της Νομικής. Αργότερα στην ΚΝΕ και το ΚΚΕ. Σύζυγος του σκηνοθέτη Παντελή Βούλγαρη. Σκιτσογράφος αρχικά και πολύ επιτυχημένη συγγραφέας και σεναριογράφος τα τελευταία 15 χρόνια.
Παπαδήμας Άλκης (Μαθηματικό Αθήνας), ΑντιΕΦΕΕ και ΚΝΕ, σύνδεσμος της Συντονιστικής του Πολυτεχνείου με συλλόγους και φορείς εκτός κατάληψης. Στην ΠΣΚ αργότερα και στην ΕΦΕΕ. Στέλεχος του ΚΚΕ, αργότερα στον ΣΥΝ και στον ΣΥΡΙΖΑ. Συνδικαλιστής ιδιωτικός εκπαιδευτικός, έχει θητεύσει στην τοπική αυτοδιοίκηση (αντιδήμαρχος Καισαριανής).
Παυλάκης Γιώργος(Ιατρική Αθήνας), κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν ο υπεύθυνος του ιατρείου που εγκαταστάθηκε στο κτίριο της Αρχιτεκτονικής. Σήμερα είναι διευθυντής του Τοµέα Ανθρωπίνων Ρετροϊών στο Εθνικό Ινστιτούτο κατά του Καρκίνου (ΗΠΑ) και συμμετέχει στο Ελληνικό Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας και Τεχνολογίας.
Ρεβελάκης Νίκος(ΕΜΠ), ηρωική μορφή όχι μόνο της εξέγερσης, αλλά του Πολυτεχνείου γενικά. Ανέλαβε πρόεδρος των Τοπογράφων όταν οι προηγούμενοι δύο (Αλαβάνος και Ποταμιάνος) είχαν ήδη διωχθεί. Συνελήφθη πολλές φορές και βασανίστηκε, κλείστηκε σε ψυχιατρείο, αλλά δεν λύγισε. Δεν δέχτηκε να φύγει στο εξωτερικό με υποτροφία της χούντας, αλλά έβριζε και ειρωνευόταν τους βασανιστές του, τους χαφιέδες και τους ασφαλίτες. Δεν πήρε πτυχίο ποτέ, δεν εξαργύρωσε τους αγώνες του. Απλός δημόσιος υπάλληλος.
Ρηγοπούλου Πέπη ΕΜΠ), συμβολική μορφή της εξέγερσης του Πολυτεχνείου καθώς ήταν πάνω στη σιδερένια πόρτα κατά την είσοδο του τανκ. Τραυματίστηκε σοβαρά και κινδύνεψε, επέζησε με σοβαρά προβλήματα. Αποφοίτησε κατά τη μεταπολίτευση και ακολούθησε πανεπιστημιακή καριέρα στον χώρο της τέχνης, διδάσκοντας σε Κρήτη και Αθήνα.
Σταμέλος Κυριάκος(ΕΜΠ), πήρε μέρος στο φοιτητικό αντιδικτατορικό κίνημα. Το βράδυ της 17ης Νοέμβρη, κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, ήταν ένας από τους διαπραγματευτές με τον στρατό πριν από την είσοδο του τανκ.
Τζουμάκας Στέφανος (Νομική Αθήνας), από τους ηγέτες του φοιτητικού κινήματος. Φοιτητής ήδη πριν από τη δικτατορία, αγωνίστηκε και διώχθηκε επί χούντας. Ηγετικό στέλεχος των καταλήψεων της Νομικής (’72-’73). Στην εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν ένας από τους διαπραγματευτές (μαζί με Λαλιώτη – Σταμέλο) με τον στρατό πριν από την είσοδο του τανκ. Στη μεταπολίτευση ΠΑΣΠ και αργότερα Γραμματέας Νεολαίας ΠΑΣΟΚ. Γενικός γραμματέας (1975) και πρόεδρος (1976-1978) της ΕΦΕΕ. Ηγετικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, μέλος της ΚΕ και του ΕΓ, βουλευτής κατά περιόδους, πολλάκις σε κρατικές και κυβερνητικές θέσεις. Σήμερα θεωρείται από τους επικεφαλής των αντιδρώντων στην πολιτική του Μνημονίου.
Χριστοδουλάκης Νίκος (ΕΜΠ), υπεύθυνος του πομπού του ραδιοσταθμού της εξέγερσης. Από το 1974 ανεξάρτητος αριστερός (ΣΠΗΜΜ), πρόεδρος με τους ανεξάρτητους στους Ηλεκτρολόγους Μηχανικούς. Αργότερα ακολούθησε πανεπιστημιακή καριέρα στην οικονομική επιστήμη. Έγινε καθηγητής Πανεπιστημίου. Μετά το 1993 στο ΠΑΣΟΚ. Διετέλεσε γενικός γραμματέας Έρευνας και Τεχνολογίας, σύμβουλος του πρωθυπουργού, υφυπουργός Οικονομικών (είσοδος στο ευρώ), υπουργός Ανάπτυξης, υπουργός Εθνικής Οικονομίας. Στενός συνεργάτης του Κώστα Σημίτη, αφότου δεν επανεκλέχτηκε βουλευτής επέστρεψε στα ακαδημαϊκα καθήκοντα.
Βαλαβάνη Νάντια (ΑΣΟΕΕ), έντονη αντιδικτατορική δράση, μέλος της ΚΝΕ και του ΚΚΕ. Αργότερα στο Νέο Αριστερό Ρεύμα και μέχρι σήμερα στον ΣΥΡΙΖΑ. Έχει λάβει μέρος σε δεκάδες εκλογικές μάχες. Βουλευτής Β’ Αθηνών ΣΥΡΙΖΑ,
Βερνίκος Γιώργος (Νομική Αθήνας), πρωτοστάτησε στον αντιδικτατορικό αγώνα, φυλακίστηκε και βασανίστηκε . Σοσιαλδημοκράτης, συνεργάστηκε με τον Δημοκρατικό Αγώνα και άλλα βραχύβια πολιτικά σχήματα. Συμμετείχε σε πολλές αντιδικτατορικές οργανώσεις και κινήματα. Κινείται στον ευρύτερο χώρο του ΠΑΣΟΚ και είναι επιχειρηματίας – εφοπλιστής (στον θαλάσσιο τουρισμό). Πρόεδρος της Greenpeace Ελλάδος και μέλος της διοίκησης πολλών οργανώσεων. Βραχύβιος υφυπουργός ναυτιλίας λόγω κωλύματος
Βούτσης Νίκος (ΕΜΠ), Συμμετείχε ενεργά στο μαζικό αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα , μέλος του Ρήγα (έφτασε μέχρι γραμματέας του), στην ΕΦΕΕ από το 1975 (έφτασε μέχρι αντιπρόεδρος). Στη συνέχεια ΚΚΕ Εσωτ., μετέπειτα Ανανεωτική Αριστερά, μετέπειτα ΑΚΟΑ, μετέπειτα ΣΥΝ – ΣΥΡΙΖΑ. Β ουλευτής Α’ Αθηνών ΣΥΡΙΖΑ
Αλαβάνος Αλέκος (Οικονομικό Αθήνας), Αντι-ΕΦΕΕ, ΠΣΚ, ΚΝΕ, ΚΚΕ, ΣΥΝ, ΣΥΡΙΖΑ, Μέτωπο. Είναι ο γνωστός πρώην πρόεδρος του Συνασπισμού, με την πολυκύμαντη πολιτική πορεία. Έχει διατελέσει ευρωβουλευτής, βουλευτής, πρόεδρος κόμματος και υποψήφιος σε δεκάδες εκλογικές αναμετρήσεις. Ιδρυτής και πρόεδρος του Μετώπου Αλληλεγγύης και Ανατροπής
Λαφαζάνης Παναγιώτης (Μαθηματικό Αθήνας), Αντι-ΕΦΕΕ, ΠΣΚ και ηγετικό στέλεχος της ΚΝΕ . Αργότερα στο γραφείο Τύπου και στην ηγετική ομάδα του ΚΚΕ. Για πολλά χρόνια ηγετικό στέλεχος του Συνασπισμού και του ΣΥΡΙΖΑ. Βουλευτής της Β’ Πειραιά ΣΥΡΙΖΑ
Λιντζέρης Δημήτρης (Ιατρική Αθήνας), συμμετείχε στην κατάληψη του Πολυτεχνείου, αργότερα μέλος της ΠΑΣΠ, εκλεγμένος στην ΕΦΕΕ, για πολλά χρόνια στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, βουλευτής Β΄ Πειραιά από το 2000 δεν εξελέγη το 2012 .Σήμερα διορισμένος πρόεδρος του ΕΟΦ
Μπίστης Νίκος (Νομική Αθήνας) Αντι-ΕΦΕΕ και ΚΝΕ, από νωρίς στον αντιδικτατορικό αγώνα, ηγέτης των καταλήψεων της Νομικής. Μεταπολιτευτικά στην ΠΣΚ και στο τριμελές προεδρείο της ΕΦΕΕ, οργανωτικό στέλεχος του ΚΚΕ. Αργότερα οργανώθηκε στο ΚΚΕ Εσωτ., ακολούθησε τον Γιάννη Μπανιά, προσχώρησε ατομικά στον Συνασπισμό από την ίδρυσή του, αποχώρησε, δημιούργησε την κίνηση ΑΕΚΑ και προσχώρησε, επί Σημίτη, στο ΠΑΣΟΚ, επί του οποίου θήτευσε σε κυβερνητικές θέσεις, ενώ παράλληλα εκλέχθηκε στα όργανα του κινήματος έως ότου γίνει στέλεχος της ΔΗΜΑΡ . Σήμερα δραστηριοποιείται με τη Πρωτοβουλίας των 58 για τον ενιαίο πολιτικό φορέα της Κεντροαριστεράς.
Η ανακοίνωση της Συντονιστικής Επιτροπής, ένα επίμετρο κι ένα υστερόγραφο
Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου, το Νοέμβριο του 1973, αποτέλεσε την κορυφαία αντιδικτατορική εκδήλωση κατά της Χούντας των Συνταγματαρχών
Του Αλέξανδρου Μαυρικάκη
«Κάθε άνθρωπος
πρέπει να επιλέγει
πόση αλήθεια μπορεί να αντέξει»
Ίρβιν Γιάλομ
Η Ανακοίνωση
Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου, το Νοέμβριο του 1973, αποτέλεσε την κορυφαία αντιδικτατορική εκδήλωση κατά της Χούντας των Συνταγματαρχών.
Ήταν μια γεμάτη σε γεγονότα χρονιά: η κατάληψη της Νομικής στις 21-22 Φεβρουαρίου και 20 Μαρτίου, το Κίνημα του Ναυτικού στις 23 Μαΐου, η φοιτητική διαδήλωση κατά των στρατεύσεων στις 25 Σεπτεμβρίου και η διαδήλωση μετά το μνημόσυνο του Γ. Παπανδρέου στις 4 Νοεμβρίου.
Την Τετάρτη 14 Νοεμβρίου ξεκίνησε η εξέγερση.
Είχαν προηγηθεί εκρηκτικές και ογκώδεις συνελεύσεις φοιτητών στην ΑΣΟΕΕ, στη Φιλοσοφική και σε σχολές του Πολυτεχνείου. Το πρωί της Τετάρτης οι φοιτητές συγκεντρώθηκαν χωρίς απόφαση κάποιου οργάνου στο προαύλιο του Πολυτεχνείου. Αποφασίζεται η κατάληψη του ιδρύματος, γεγονός που αιφνιδιάζει στελέχη του φοιτητικού κινήματος αλλά και τις πολιτικές δυνάμεις. Όσο περνούσε η μέρα συγκεντρωνόταν ολοένα και περισσότεροι φοιτητές. Οι πόρτες κλείνουν και σχεδιάζεται η οργάνωση της κοινωνίας εντός του Πολυτεχνείου.
Την Πέμπτη 15 Νοεμβρίου άρχισε να εκπέμπει ο ραδιοφωνικός σταθμός. Λειτούργησε 34 ώρες (από τις 5 μμ της Πέμπτης έως τις 3 τα ξημερώματα Σαββάτου). Η σημαντικότητα του έγκειται στο γεγονός πως έβαλε στα σπίτια όλων των πολιτών της χώρας τη φωνή της αντιχουντικής αντίστασης. Το βράδυ ξεκίνησε η διαδικασία εκλογής επιτροπών ανά σχολή και αμέσως μετά συγκροτείται η Συντονιστική Επιτροπή.
Την Παρασκευή 16 Νοεμβρίου η Συντονιστική Επιτροπή καλεί από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Πολυτεχνείου τους δημοσιογράφους να προσέλθουν, στις 3:30 το μεσημέρι, προκειμένου να ενημερωθούν για τις θέσεις της φοιτητικής κοινότητας. Προσέρχονται έλληνες δημοσιογράφοι, ανταποκριτές ξένων εφημερίδων και φωτογράφοι. Εκπρόσωπος της Επιτροπής διάβασε το ακόλουθο, ιστορικό πλέον, κείμενο:
“Οι φοιτητές από όλες τις σχολές στη διάρκεια του φοιτητικού κινήματος, συνειδητοποιήσαμε, πως τα προβλήματά μας, σχετικά με τον εκδημοκρατισμό της Παιδείας και τη λειτουργία του Εκπαιδευτικού συστήματος, δεν λύνονται χωρίς την αλλαγή της συγκεκριμένης πολιτικής καταστάσεως.
Αρχίζοντας έτσι πολιτικό αγώνα οι φοιτητές και οι Έλληνες εργαζόμενοι, που κλείστηκαν στο Πολυτεχνείο, ξεκαθαρίζουν τις θέσεις τους και καλούν τον Ελληνικό λαό να συσπειρωθεί γύρω τους και να αγωνισθεί μαζί τους ως την τελική νίκη.
1. Πρωταρχική προϋπόθεση για την επίλυση όλων των λαϊκών προβλημάτων θεωρούμε την άμεση παύση του τυραννικού καθεστώτος της χούντας και την παράλληλη εγκαθίδρυση της λαϊκής κυριαρχίας.
2. Η εγκαθίδρυση της λαϊκής κυριαρχίας συνδέεται αναπόσπαστα με την εθνική ανεξαρτησία από τα ξένα συμφέροντα, που χρόνια στήριζαν την τυραννία στη χώρα μας.
Η πλατιά κινητοποίηση του Ελληνικού λαού και η εκδήλωση συμπαράστασης από όλες τις γωνιές της γης της Ελλάδας είναι η καλύτερη απάντηση σε όσους επεχείρησαν να μας δυσφημήσουν.
Ελληνικέ λαέ, ο αγώνας γύρω από τη λαϊκή κυριαρχία και την εθνική ανεξαρτησία σήμερα συνίσταται στις άμεσες μαζικές διεκδικήσεις, στα οικονομικά, επαγγελματικά και κοινωνικά του προβλήματα με απεργιακούς αγώνες, με μαζικές κινητοποιήσεις, με συλλαλητήρια, με προοπτική τη γενική απεργία για την ανατροπή της Δικτατορίας.
Η παρουσία μας εδώ αποτελεί κέντρο συσπείρωσης, κινητοποίησης και μαζικοποίησης του λαϊκού αγώνα. Όλοι ενωμένοι στον αγώνα για τη δημοκρατία και την εθνική ανεξαρτησία”.
Σάββατο 17 Νοεμβρίου ώρα 3:00 ξημερώματα.
Φώτα από προβολείς, ομίχλη από καπνούς και δακρυγόνα.
Απόκοσμη ηρεμία που γινόταν επίφοβη και απειλητική από τους ήχους των ερπυστριών των τανκς, από στρατιωτικά παραγγέλματα και μακρινούς ήχους πυροβολισμών, από τους παρατεταγμένους και οπλισμένους λοκατζήδες και την στραμμένη προς το πλήθος κάνη του τανκ.
Εκπρόσωποι των φοιτητών πλησιάζουν τον υπεύθυνο αξιωματικό, προτείνουν την ειρηνική αποχώρηση και συλλαμβάνονται.
Ο ραδιοσταθμός σταματάει να εκπέμπει.
Μια κοπέλα με ελληνική σημαία επάνω στη κολόνα.
Ο οδηγός του τανκ, που είχε λάβει θέση απέναντι από την κεντρική πύλη, παίρνει εντολή να εισβάλλει.
«Πήρα θέση», λέει ο οδηγός του τανκ, «και ξεκίνησα …δέκα εκατοστά πριν από τη πόρτα σταμάτησα… στο φρενάρισμα οι φοιτητές τρομαγμένοι έφυγαν προς τα πίσω… η καγκελόπορτα έπεσε αμέσως…» (Το Βήμα, 9/11/2003).
Μια κοπέλα πεσμένη με τσακισμένα πόδια.
Η αστυνομία και οι στρατιώτες εισέρχονται τρέχοντας στον χώρο από την πεσμένη πόρτα, φωνάζοντας, χτυπώντας και συλλαμβάνοντας φοιτητές.
«Με τσακισμένα τα πόδια, με πήγαν στον Σταθμό Α΄Βοηθειών , αλλά στο δρόμο χτυπούσαν τους τραυματιοφορείς» (Πέπη Ρηγοπούλου , 1975, Δίκη του Πολυτεχνείου).
Στους παρακείμενους δρόμους, ΕΚΟΦίτες και παρακρατικοί ουρλιάζουν, βρίζουν και κτυπούν στα τυφλά με καδρόνια οικοδομής.
Οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί δεν συμπεριφέρονται με ωμή βία και κάποιοι βοηθούν τους φοιτητές.
Σάββατο 17 Νοεμβρίου, ώρα 6:00 το πρωί.
Το Πολυτεχνείο άδειο, ένα αυτοκίνητο- μάζα από σίδερα, η πόρτα πεσμένη, τσαλακωμένη από τις ερπύστριες, τα δακρυγόνα που είχαν ριφθεί πριν από ώρες δάκρυζαν ακόμα τα μάτια των λίγων περαστικών. Φιγούρες αστυνομικών στον άδειο χώρο. Σκηνικό μετά τη μάχη.
Οι στρατιώτες είχαν επιβιβαστεί στα αυτοκίνητα και είχαν προ ώρας αποχωρήσει τραγουδώντας εμβατήρια (Π. Mαλαμέλλης). Πίστευαν πως ήταν οι νικητές. Νικητές όμως ήταν οι «ηττημένοι» φοιτητές. Πίστεψαν σε μια ζωογόνα ουτοπία, διεκδίκησαν το δικαίωμα της ανυπακοής ενάντια στην βία και την ανελευθερία, αγωνίστηκαν και ξεσήκωσαν κυριολεκτικά την Αττική. Με τον τεράστιο δυναμισμό που απελευθερώθηκε και με την δυναμική συμμετοχή των μαθητών και των αθηναίων πολιτών, «έμειναν πίσω» αμήχανα τα πολιτικά κόμματα και οι οργανωμένες πολιτικές δυνάμεις.
Δόθηκαν μαθήματα πολιτικής και παρήχθησαν σημαντικά πολιτικά αποτελέσματα με την ακύρωση του πολιτικού παιχνιδιού των «διεργασιών» για «ήπια» μετάβαση σε μια κοινοβουλευτική δημοκρατία, υπό τον έλεγχο του στρατού. Δόθηκαν και μαθήματα ηθικής με την δυναμική παρέμβαση στην υποκριτική και ένοχη σιωπή πολλών «…που εφτά χρόνια έκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι… που άλλαζαν πεζοδρόμιο όταν σε συναντούσαν και τώρα σε λοιδορούν…» (Μ. Αναγνωστάκης).
Επίμετρο
Οκτώ ημέρες μετά, στις 25 Νοεμβρίου, ο Ιωαννίδης ανατρέπει τον Παπαδόπουλο. Στις 20 Ιουλίου 1974 η Τουρκία εισβάλλει στη Κύπρο, καταρρέει η Χούντα και στις 24 Ιουλίου του ίδιου έτους ο Κ. Καραμανλής επιστρέφει στην Αθήνα.
Η χώρα με την πτώση της χούντας εισήλθε σε μια περίοδο ομαλού και σταθερού πολιτικού βίου, την μεγαλύτερη ίσως στην ιστορία της. Εντάσσεται από τον Καραμανλή στην (τότε) ΕΟΚ, νομιμοποιείται το ΚΚ και αναδεικνύονται νέες πολιτικές δυνάμεις στο πολιτικό προσκήνιο. Κατοχυρώνεται η έκφραση της λαϊκής βούλησης και εκδημοκρατίζεται αργά αλλά σταθερά ο κρατικός μηχανισμός. Θεμελιώνεται το κράτος πρόνοιας (ΕΣΥ Ν1397/1983) και μπαίνει φραγμός στις ρουσφετολογικές προσλήψεις των «δικών μας παιδιών» με την καθιέρωση του ΑΣΕΠ (Ν 2190/1994) διασφαλίζοντας την ορθότητα των προσλήψεων προσωπικού στον ευρύτερο δημόσιο τομέα.
Αναπτύσσεται το πολιτικό τραγούδι, αναβιώνει το ρεμπέτικο και έρχονται στο προσκήνιο νέες δημιουργικές δυνάμεις, κυριαρχεί η ελληνική θεατρική δραματουργία, αναπτύσσεται ο ελληνικός κινηματογράφος, εμφανίζονται νέοι κινηματογραφιστές, εκδίδονται νέα βιβλία και επανεκδίδονται τα απαγορευμένα.
Η πορεία αυτή «ανεπαισθήτως» επιβραδύνεται μέχρι οριστικά να σταματήσει κάτω από το βάρος μιας επίπλαστης ευημερίας, της αποδοχής της διαφθοράς και της παραοικονομίας, της αποβιομηχανοποίησης της χώρας, της εκτεταμένης φοροδιαφυγής … Της υπαγωγής της πολιτικής στην οικονομία, της ιδεολογικής ασιτίας, της ανάδειξης μη χαρισματικών πολιτικών μέσα από γραφειοκρατικούς κομματικούς μηχανισμούς… Και της υπαγωγής της χώρας στο ΔΝΤ με τις γνωστές καταστροφικές οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες που συνεχίζονται… Χωρίς ουσιαστική (αυτο)κριτική από τους εξουσιούχους και τους νεόπλουτους της εξουσίας, που αρκούνται σε αυτοϋμνητικούς λόγους και αυτάρεσκη δυσκαταληψία, αυτοαπαλλαγμένοι από τα πολιτικά λάθη και κάνοντας χρήση του δικαιώματος του «χρήσιμου ψεύδους για να γελάσουν τους πολίτες» (Πλάτων Πολιτεία,389b), μετρούν αγωνιωδώς «το χρόνο κομματιασμένο σε τετραετίες κάλπης» (Π. Μπουκάλας).
ΥΓ
Το Πολυτεχνείο έγινε στοιχείο της ιστορικής συνείδησης και καταχωρήθηκε στην ιστορική μνήμη. Συγχρόνως έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης, κατανάλωσης και μεγαλοστομίας. «Αυτό που από ακατάσχετη ρητορική ονομάζουμε ‘πνεύμα του Πολυτεχνείου’, δεν νομίζω ότι επέζησε ή ότι επιζεί στα σύμβολα γύρω από τα οποία διαπλέκεται ο ετήσιος εορτασμός. Ήδη από τον πρώτο χρόνο έγινε σαφές και άμεσα αντιληπτό ότι το «πνεύμα» αυτό διαστρεβλωμένο, κομματικοποιημένο και αφυδατωμένο άρχισε να διοχετεύεται στο μεταδικτατορικό παιχνίδι της εξουσίας και στο πλαίσιο αυτής της γιγαντιαίας παλινόρθωσης» (Aντώνης Kαρκαγιάννης, KAΘHMEPINH,15/11/ 1998).
