Τα πρώτα βήματα για τον συγκεκριμένο πολιτικο χώρο του ΣΥΡΙΖΑ έγιναν το 2004 όταν ο Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς ο οποίος ήταν εκλογικος συνασπισμός διαφόρων αριστερών ομάδων, στις 22 Μαΐου 2012 μετασχηματίστηκε σε ενιαίο πολιτικό κόμμα.
Οι ρίζες του κόμματος βρίσκονταν στο Κ.Κ.Ε. Εσωτερικού της ευρωκομμουνιστικής Αριστεράς, αλλά και στην ιστορική συνεργασία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας με την Ελληνική Αριστερά όταν το 1989 συγκρότησαν το Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου.
Μεγαλύτερη συνιστώσα της εκλογικής συμμαχίας κατά την ίδρυσή της, αποτέλεσε ο Συνασπισμός της Αριστεράς, των Κινημάτων και της Οικολογίας. Από το 2012 μέχρι το 2024, μετά την εκλογική πτώση του ΠΑ.ΣΟ.Κ., ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. αποτελούσε ένα από τα δύο κυρίαρχα πολιτικά κόμματα στο πολιτικό σκηνικό της Ελλάδας, μαζί με τη Νέα Δημοκρατία. Η περίοδος της διακυβέρνησης ώθησε το αριστερο κόμμα να συνεργαστεί με τους ΑΝ.ΕΛ. από τον Ιανουάριο του 2015 έως τον Ιούλιο του 2019, με πρωθυπουργό τον Αλέξη Τσίπρα δημιουργώντας καιριο ρήγμα στην ιδεοπολιτικη του εικόνα .
Στην πορεία προς τις εθνικές εκλογές του 2004, οι περισσότεροι από τους πολιτικούς φορείς του χώρου της λεγόμενης προοδευτικής αριστερας , αναζήτησαν τις δυνατότητες συμμετοχής σε κοινό ψηφοδέλτιο, μία κίνηση που ονομάστηκε «Πρωτοβουλία για τη Συσπείρωση της Αριστεράς».
Αποτέλεσμα ήταν η συγκρότηση τον Ιανουάριο του 2004 του ενιαίου ψηφοδελτίου «Συνασπισμός της Ριζοσπαστικής Αριστεράς – Ενωτικό Ψηφοδέλτιο», το οποίο έλαβε στις τότε εκλογές 3,3% και εξέλεξε έξι βουλευτές, με πρόεδρο της Κοινοβουλευτικής Ομάδας το Νίκο Κωνσταντόπουλο. Αυτό οδήγησε σε εσωτερικές τριβές και κατηγορίες προς το κόμμα για ηγεμονισμό, αφού τα μικρότερα κόμματα υποστήριζαν ότι υπήρχε συμφωνία για εκλογή του Γιάννη Μπανιά στην Α’ Αθήνας που δεν τηρήθηκε.
Τον Δεκέμβριο του 2004, διεξήχθη το 4ο Συνέδριο του Συνασπισμού, όπου υπερίσχυσε με μεγάλη πλειοψηφία η πολιτική πλατφόρμα η οποία, μεταξύ άλλων, ζητούσε αναζωογόνηση και αναβάθμιση του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. Νέος πρόεδρος του κόμματος εκλέχθηκε ο Αλέκος Αλαβάνος, που ήταν υποστηρικτής αυτής της αντίληψης.
Στις εκλογές του 2007, ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. πέτυχε σημαντική άνοδο, κερδίζοντας ποσοστό 5,04% και συνολικά δεκατέσσερις έδρες. Δύο χρόνια αργότερα, στις ευρωεκλογές του 2009, ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. έλαβε την πέμπτη θέση με 4,7% και εξέλεξε έναν ευρωβουλευτή. Το αποτέλεσμα των ευρωεκλογών θεωρήθηκε ως αποτυχία και έγινε αντικείμενο κριτικής, κυρίως από την «Ανανεωτική Πτέρυγα» του Συνασπισμού, με τον Λεωνίδα Κύρκο να ζητά τη διάλυση του ΣΥ.ΡΙΖ.Α.
Με την έναρξη της προεκλογικής περιόδου των βουλευτικών εκλογών του 2009, ο Αλέκος Αλαβάνος δήλωσε την πρόθεσή του να μην είναι υποψήφιος βουλευτής. Επικεφαλής της προεκλογικής εκστρατείας τέθηκε ο Αλέξης Τσίπρας, ο οποίος είχε εκλεγεί πρόεδρος του Συνασπισμού στο 5ο Συνέδριο του κόμματος. Ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. συγκέντρωσε ποσοστό της τάξης του 4,60% και εξέλεξε δεκατρείς βουλευτές, όλους προερχόμενους από το Συνασπισμό. Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούνιο του 2010, κατά τη διάρκεια του 6ου Συνεδρίου του Συνασπισμού, η «Ανανεωτική Πτέρυγα» του κόμματος, με επικεφαλής τον Φώτη Κουβέλη αποχώρησε από αυτό, ιδρύοντας τη Δημοκρατική Αριστερά.
Ενόψει των εθνικών εκλογών του 2012, ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. κατέβηκε στις εκλογές με την ονομασία ΣΥ.ΡΙΖ.Α. – Ενωτικό Κοινωνικό Μέτωπο και έλαβε ποσοστό της τάξης του 16,78% εκλέγοντας 52 βουλευτές. Λίγο αργότερα αναδείχθηκε σε αξιωματική αντιπολίτευση αυξάνοντας το ποσοστό του στο 26,89%.
Τον Ιούλιο του 2013 πραγματοποιήθηκε το 1ο Συνέδριο του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. – Ε.Κ.Μ., με στόχο τη μετατροπή του σχήματος σε ενιαίο κόμμα. Στην προοπτική της αυτοδιάλυσης των συνιστωσών αντέδρασαν οι Ενεργοί Πολίτες του Μανώλη Γλέζου κ.α. ενώ πρόεδρος του κόμματος εξελέγη ο Αλέξης Τσίπρας, με 74,08%.
Ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. κέρδισε τις εκλογές το 2015 με ποσοστό 36,34%, εκλέγοντας 149 βουλευτές και συνεργάστηκε με τους Ανεξάρτητους Έλληνες του Πάνου Καμμένου, που ορίστηκε υπουργός Εθνικής Άμυνας στην κυβέρνηση που σχηματίστηκε υπό τον Αλέξη Τσίπρα.
Μετα την διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ και τα ΌΧΙ που έγιναν ΝΑΙ με το δημοψήφισμα, η πορεία του κόμματος πήρε την κατιούσα .
Διαδοχικές διασπάσεις (αποχώρηση Λαικης ενότητας , κόμμα Γιανη Βαρουφακη , κόμμα Ζωής Κωνσταντοπούλου , Κόμμα Νεας Αριστερας , Κίνημα δημοκρατίας Στέφανου Κασσελακη ), καθώς η κριτική και η αμφισβήτηση των πολιτικών ενεργειών από στελέχη και βουλευτές του κόμματος ήταν η αιτία που οδήγησε στην εξαΰλωση τον ΣΥΡΙΖΑ . Επιπλέον έχει καταχωρηθεί στην πολιτική ιστορία της μεταπολίτευσης ως μοναδικο παράδειγμα κόμματος που κυβέρνησε , που έκανε τον κύκλο του και οδεύει ολοταχώς προς τις εργοστασιακές ρυθμίσεις .
