«Στο σπίτι αυτό πέθανε ο Εθνικός μας ποιητής Κωστής Παλαμάς στις 27 Φεβρουαρίου 1943». Αυτή την επιγραφή θα διαβάσει ένας τυχαίος περαστικός στη μαρμάρινη πλάκα του διώροφου κτιρίου της δεκαετίας του 1920/30, επί της οδού Περιάνδρου 5 στη συνοικία της Πλάκας. Ίσως, όμως, ο ίδιος περαστικός να μην δώσει ιδιαίτερη σημασία στο σπίτι όπου κάποτε πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο σημαντικός Έλληνας ποιητής, διότι η εξωτερική του όψη δεν έχει, προς το παρόν τουλάχιστον, τίποτε το ελκυστικό που θα μπορούσε να κινητοποιήσει το βλέμμα του.
Όπως μάλιστα είχε τονίσει η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη το 2020, το κτίριο «λειτουργεί ως σκουπιδότοπος» και η «θλιβερή εικόνα» προσβάλλει τη μνήμη του Έλληνα ποιητή, καλώντας με επιστολή της το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων να ξεκινήσει τις νόμιμες διαδικασίες για την απαλλοτρίωση του κτιρίου ή την απευθείας αγορά του από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Με αφορμή το τότε αίτημα της Υπουργού, πράγματι το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων έδωσε το «πράσινο φως» για την αναγκαστική απαλλοτρίωση της οικίας του Κωστή Παλαμά, από την οποία, όμως, ξεκίνησε δικαστική διένεξη μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και της Μαρίας Γεωργίου, ιδιοκτήτριας του απαλλοτριούμενου ακινήτου.
Η πρώτη αίτηση ακύρωσης έγινε δεκτή από το Συμβούλιο της Επικρατείας για τυπικούς λόγους (ΣτΕ 232/2022)
Ειδικότερα, κατόπιν αίτησης ακύρωσης που άσκησε η κ. Γεωργίου τον Ιούλιο του 2021 για την ανατροπή της απόφασης του Υπουργείου, με την οποία κηρύχθηκε για αρχαιολογικούς σκοπούς, υπέρ του Ελληνικού Δημοσίου, η αναγκαστική απαλλοτρίωση του ακινήτου, το Συμβούλιο Επικρατείας έκρινε ότι η αίτηση, για τυπικούς λόγους, πρέπει να γίνει δεκτή, ακυρώνοντας έτσι την απόφαση της Υπουργού και καλώντας το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων να λάβει υπόψη τα όσα κρίθηκαν με την απόφαση.
Όμως, το δικαστικό μπαράζ δεν ολοκληρώθηκε σε αυτό το σημείο. Στις 20.9.2023 συζητήθηκε για άλλη μία φορά ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας το ζήτημα της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης του ακινήτου επί των οδών Περιάνδρου 5 και Δαιδάλου στην περιοχή της Πλάκας. Η πρόσφατη απόφαση «δικαιώνει» και τώρα την κ. Γεωργίου, στο πλαίσιο της οποίας κρίθηκε ότι το ζήτημα της οικοδομησιμότητας του λοιπού τμήματος της ιδιοκτησίας της αιτούσας δεν εξετάστηκε επαρκώς. Μάλιστα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το «κάλεσμα» του Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου της χώρας προς την Υπουργό να επανεξετάσει το ζήτημα της κήρυξης της απαλλοτρίωσης, τόσο ως προς την αναγκαιότητα του μέτρου, όσο και ως προς την έκταση που κάτι τέτοιο αποφασίζεται.
Το δεύτερο «όχι» από το ΣτΕ
Σύμφωνα με το Συμβούλιο της Επικρατείας, η αναγκαστική απαλλοτρίωση μνημείου, ως μέτρο επαχθές, που συνεπάγεται αποστέρηση της ιδιοκτησίας, πρέπει να αιτιολογείται πλήρως, ενόψει των ειδικώς προβαλλόμενων ισχυρισμών του ενιστάμενου, στο πλαίσιο της γνωμοδότησης του Συμβουλίου, τόσο από την άποψη της μη δυνατότητας εκπλήρωσης με άλλο τρόπο, λιγότερο επαχθή, του σκοπού της δημόσιας ωφέλειας για τον οποίο κηρύχθηκε η απαλλοτρίωση, όσο και από την άποψη ότι ο εκάστοτε σκοπός καθιστά αναγκαία τη συγκεκριμένη απαλλοτρίωση και μάλιστα στη συγκεκριμένη έκταση αυτής.
Περαιτέρω, όπως τονίστηκε, στις περιπτώσεις υποβολής αιτήσεων για έγκριση οικοδομικής δραστηριότητας λόγω της θέσης του ακινήτου πλησίον αρχαίων ή εντός αρχαιολογικών χώρων, η αρχαιολογική υπηρεσία υποχρεούται να ελέγξει την κατ’ αρχήν συμβατότητα της υπό έγκριση πολεοδομικής δραστηριότητας και με την ισχύουσα πολεοδομική νομοθεσία, και μάλιστα με διατάξεις της νομοθεσίας αυτής που ρυθμίζουν τους βασικούς όρους δόμησης, όπως ο συντελεστής δόμησης, το ποσοστό κάλυψης, το ύψος και ο όγκος της οικοδομής η αρτιότητα, αλλά υποχρεούται να ελέγξει και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, την εμφάνιση, τη θέση, τις διαστάσεις της κ.λπ. Για τους ίδιους λόγους η αρχαιολογική υπηρεσία οφείλει να ελέγξει και τις συνέπειες που έχει η αναγκαστική απαλλοτρίωση επί της αρτιότητας ή οικοδομησιμότητας όμορων ακινήτων, όταν, βεβαίως, τέτοιος ισχυρισμός έχει υποβληθεί από τον θιγόμενο ιδιοκτήτη με την ένσταση του άρθρου 18 παρ. 5 του Ν 3028/2002.
«Βασικοί χρονικοί δείκτες της ζωής του Ποιητή από την εγκατάστασή του στην Αθήνα το 1875 έως τον θάνατό του το 1943, είναι: Το 1875 ενεγράφη στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά δεν επεράτωσε τις σπουδές του, επειδή πολύ νωρίς διαπίστωσε πως η ποίηση ήταν για εκείνον όχι το πάρεργο, αλλά το μόνο έργο». Από το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά.
Τελικώς, το Ε’ Τμήμα του Συμβουλίου Επικρατείας έκρινε ότι η αίτηση ακύρωσης της κ. Γεωργίου πρέπει να γίνει δεκτή. Ειδικότερα το Δικαστήριο, υπό την προεδρία της Αντιπροέδρου Μαργαρίτας Γκορτζολίδου και με εισηγητή τον Πάρεδρο κ. Δημήτρη Πυργάκη (ΣτΕ 759/2024), κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα, αφού έλαβε υπόψη του το περιεχόμενο του κτηματολογικού διαγράμματος, την ένσταση της αιτούσας σύμφωνα με την οποία θα αχρηστευτεί το υπόλοιπο τμήμα της ιδιοκτησίας της λόγω της απώλειας της οικοδομησιμότητάς του, ένεκα και της αποξένωσής της από την ιδιοκτησία του ακινήτου επί των οδών Δαιδάλου 13-15 και Περιάνδρου 5, καθώς και το γεγονός ότι το Αρχαιολογικό Συμβούλιο δεν τοποθετήθηκε επί του ζητήματος με σαφήνεια και χωρίς επιφυλάξεις. Για την ακρίβεια διατυπώθηκαν αμφιβολίες από πολλά μέλη του Συμβουλίου, κυρίως επειδή δεν εξετάστηκε το σχετικό πολεοδομικό καθεστώς αλλά και επειδή δεν διευκρινίστηκε το καθεστώς εμπραγμάτου δικαίου του επίμαχου ακινήτου.
Έτσι, λοιπόν, το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο της χώρας ανέπεμψε την υπόθεση στην Υπουργό Πολιτισμού προκειμένου να εξεταστεί, κατόπιν γνωμοδότησης του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων, το ζήτημα της οικοδομησιμότητας του λοιπού τμήματος της ιδιοκτησίας της κ. Γεωργίου. Παράλληλα, δε, όπως κρίθηκε, η Υπουργός οφείλει να επανεξετάσει το ζήτημα της κήρυξης της απαλλοτρίωσης, τόσο ως προς την αναγκαιότητα του μέτρου όσο και ως προς την έκταση που κάτι τέτοιο αποφασίζεται.
