Του Μιχάλη Κατσιμίτση
Η δολοφονική επίθεση κατά του Σαλμάν Ρουσντί προκάλεσε εύλογη και δίκαιη αγανάκτηση παγκοσμίως, καθώς πρόκειται για επίθεση από κάποιον που ήθελε να τιμωρήσει έναν άνθρωπο, επειδή διαφωνεί με όσα το θύμα έχει εκφράσει – στη συγκεκριμένη περίπτωση, κυρίως μέσω ενός μυθιστορήματός του.
Αν το ζήτημα ήταν μόνο αυτό, τότε το περιστατικό, όσο απεχθές κι αν είναι, θα παρέμενε μια δυσάρεστη περίπτωση (ευτυχώς, μόνο δυσάρεστη, αφού σώθηκε η ζωή του διάσημου συγγραφέα). Ωστόσο, τα πράγματα είναι κατά πολύ σοβαρότερα. Διότι υπάρχουν εκείνοι που διάβασαν ή άκουσαν την είδηση, αγανάκτησαν για αυτή την άσκηση βίας κατά της ελευθερίας του λόγου και, κατόπιν, συνέχισαν το έργο τους ως αυτόκλητοι φύλακες.
Ποιοι είναι αυτοί οι φύλακες; Είναι όλα εκείνα τα πρόσωπα που έχουν αποφασίσει ότι όχι μόνο μπορούν, αλλά και πρέπει να διαφυλάξουν την «καθαρότητα» ή «ορθότητα» ενός πεδίου κοινωνικής δράσης, είτε πρόκειται για τη γλώσσα, τη σκέψη, τη δημοκρατία, τη μαγειρική κ.ο.κ.
Αυτό που κάνουν οι αυτόκλητοι φύλακες είναι να προσέχουν οτιδήποτε συμβαίνει και αφορά το πεδίο που φυλάνε, το οποίο στη συνέχεια και κρίνουν αυστηρότατα με βάση τους κανόνες που έχουν θέσει, είτε αυτοί οι κανόνες βασίζονται κάπου έξω από αυτούς είτε όχι – λίγη σημασία έχει, αλλά πάντα, όταν έχεις ως βάση κάτι που υπάρχει ανεξάρτητα από εσένα, αισθάνεσαι πιο δικαιωμένος σε αυτό που υποστηρίζεις, ανεξάρτητα του πώς το διαχειρίζεσαι (διαστρεβλώνεις) αυτό.
Αν η συμπεριφορά τους περιορίζεται στην άσκηση προσωπικής κριτικής, τα πράγματα θα ήταν απλά, έως και αδιάφορα, μιας και όλοι μας, είτε το θέλουμε είτε όχι, πάντα κρίνουμε ό,τι πέφτει στην αντίληψή μας. Αυτό, όμως, που διακρίνει τους αυτόκλητους φύλακες από τους υπόλοιπους εμάς είναι ότι, μετά την άσκηση αυστηρής κριτικής, επιτίθενται σε όσους αυτοί θεωρούν ότι ξεφεύγουν από το πλαίσιο που οι ίδιοι έχουν θέσει ως σωστό, οπότε και ανεκτό. Για παράδειγμα, αν κάποιος τολμήσει να κάνει ένα γλωσσικό λάθος ή να εκφέρει μια φράση που οι φύλακες της γλώσσας θεωρήσουν ότι είναι λάθος, τότε φροντίζουν αμέσως όχι μόνο να το καταδείξουν, αλλά και να εκφραστούν αρνητικά είτε φανερώς είτε συγκεκαλυμμένα, οπότε χρησιμοποιούν την ειρωνεία κατά του «παραβάτη». Το ίδιο ισχύει και για τους φύλακες της σκέψης ή της δημοκρατίας, όπου η ελευθερία της σκέψης και η δημοκρατική συμπεριφορά περιορίζονται στο πλαίσιο που αυτοί οι φύλακες έχουν θέσει. Κανείς δεν επιτρέπεται (κυριολεκτικά) να σκέφτεται διαφορετικά.
Οι αυτόκλητοι φύλακες στηρίζονται στη μονομερή αναγνώριση της ελευθερίας του λόγου (μόνο αυτοί έχουν δικαίωμα να λένε και να γράφουν ό,τι θέλουν). Όντες βέβαιοι ότι αυτό που πιστεύουν είναι το σωστό, οπότε είναι και το αληθές (σωστό = αληθές), είναι αποφασισμένοι να το υπερασπίσουν με κάθε τρόπο. Είναι αυτή η βεβαιότητα της κατοχής του ορθού-αληθούς που τους ωθεί στο να απαρνηθούν την ελευθερία του λόγου στους υπόλοιπους. Εξάλλου, τι νόημα έχει η ελευθερία του λόγου, όταν δεν ασκείται «σωστά»;
Όσο για την ανεκτικότητα, που αποτελεί την πηγή της ελευθερίας του λόγου, αυτή περιορίζεται αποκλειστικά στο πλαίσιο που οι ίδιοι έχουν θέσει ως «σωστό/αληθές». Με άλλα λόγια, σε ανέχομαι μόνο εφόσον κινείσαι στο πλαίσιο αυτό. Είναι η ανοχή του «δυνατού» προς τον «αδύνατο», όχι μεταξύ ισότιμων προσώπων, όπου η διαφορετικότητα δεν συνιστά καν σημείο που προκαλεί ενδιαφέρον.
Η απουσία ανεκτικότητας δηλώνεται ακόμα και όταν οι επιθέσεις δεν γίνονται ονομαστικά. Σε κάθε περίπτωση που δεν παρατίθενται αντεπιχειρήματα και χρησιμοποιείται αρνητική ή ειρωνική γλώσσα που στοχεύει στο πρόσωπο, έστω κι αν δεν ονοματίζεται αυτό το πρόσωπο, εξαφανίζεται κάθε ίχνος ανεκτικότητας. Διότι είναι εντελώς άλλο πράγμα η έκφραση διαφωνίας, που ταυτόχρονα αποδέχεται το διαφορετικό, από την επίθεση που επιζητά την εξόντωση τόσο του διαφορετικού όσο και του προσώπου που το υποστηρίζει – ή την επιβολή σιωπής, μια άλλη μορφή εξόντωσης.
Φυσικά, το ζήτημα των αυτόκλητων φυλάκων είναι περισσότερο πολύπλοκο από ό,τι δείχνει το παρόν σχόλιο, μιας και συνιστά εγγενές χαρακτηριστικό (μέχρι ενός σημείου) της ανθρώπινης κοινωνίας. Ωστόσο, θεωρώ ότι έστω κι έτσι δίνεται μια εικόνα όλων εκείνων που θέλουν να διατηρήσουν έναν συγκεκριμένο πλαίσιο σε κάποιο ζήτημα, λόγω της ανασφάλειας που τους προκαλεί το διαφορετικό και η αποδοχή του. Το ότι δεν προβαίνουν σε ενέργειες ξεκάθαρα απειλητικές της ζωής των άλλων καθόλου δεν θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι δεν συνιστά πρόβλημα η παρουσία τους.
Όσο για την επίλυση αυτού του προβλήματος, αυτή θα υπάρξει μόνο όταν γίνει πραγματικότητα η αληθινή ελευθερία του λόγου, δηλαδή ελευθερία βασισμένη στην ανεκτικότητα του ισότιμου προς ισότιμο. Μάλλον, έχουμε πολύ δρόμο ακόμα.
Μέχρι τότε, θα έχουμε καθημερινά πολλούς Ρουσντί.
–Μιχάλης Κατσιμίτσης, PhD
Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, απ’ όπου έλαβε και το διδακτορικό του. Έχει λάβει δύο υποτροφίες, του The Ryoichi Sasakawa Young Leaders Fellowship Fund (παρέχεται σε άτομα με οργανωτικές/ηγετικές ικανότητες) και του Ιδρύματος Παναγιώτη & Έφης Μιχελή. Έχει διδάξει ως λέκτωρ ΠΔ/407 στον Τομέα Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ «Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία» και «Συστηματική Φιλοσοφία και Εισαγωγή στη Νεότερη Φιλοσοφία». Επίσης δίδαξε στο πρόγραμμα «Ακαδημία Πλάτωνος, η Πολιτεία και ο Πολίτης» του ΕΚΠΑ, αλλά και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Είναι επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ τα τελευταία χρόνια διδάσκει νεότερη φιλοσοφία και ηγεσία στο ΜΠΣ «Φιλοσοφία και διοίκηση» του ΕΚΠΑ. Έχει δώσει πλήθος διαλέξεων πάνω σε θέματα φιλοσοφικού ενδιαφέροντος. Ασχολείται με τη μετάφραση και την επιμέλεια κειμένων, κυρίως φιλοσοφικού και ιστορικού περιεχομένου. Έχει συμμετάσχει ενεργά στην οργάνωση φιλοσοφικών κυρίως συνεδρίων. Άρθρα του σχετικά με την εκπαίδευση, τον πολιτισμό, τη φιλοσοφία και την αγορά εργασίας, αλλά και την ηγεσία έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες, περιοδικά και ιστοτόπους, ενώ έχει συγγράψει και βιβλία για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Είναι συγγραφέας του εξ αποστάσεως αγγλόφωνου προγράμματος φιλοσοφίας «Ancient Philosophy: The Art of Living», καθώς και συν-συγγραφέας του ελληνόφωνου «Αρχαία Κίνα: Μαθήματα Στρατηγικής και Ηγεσίας», τα οποία προσφέρει το E-Learning του Πανεπιστημίου Αθηνών.
