Του Γεωργίου Γκοβέση*
Ο Şemseddin Sâmi Frasheri γεννήθηκε το 1850 την πόλη Φράσερ που σήμερα βρίσκεται εντός των ορίων της Αλβανίας στο νομό Αργυρόκαστρου και ανήκει στη μεγάλη αλβανική οικογένεια των Frasheri. Ο ίδιος αφού διδάχτηκε τα πρώτα γράμματα στη γενέτειρα του, συνέχισε τις σπουδές του στη Ζωσιμαία Σχολή των Ιωαννίνων όπου έμαθε ελληνικά, γαλλικά, και Ιταλικά. Επίσης από εξωσχολική εκπαίδευση έμαθε αραβικά και περσικά, ενώ από νωρίς ήταν άριστος γνώστης της τουρκικής γλώσσας.
Αφού εργάστηκε για τρία χρόνια στη γραμματεία του Βιλαετίου (μεγαλύτερη διοικητική περιφέρεια κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο) των Ιωαννίνων, το 1871 μετέβη στην Κωνσταντινούπολη όπου εργάστηκε στο Γραφείο Τύπου (Matbuat Kalemi). Σε αυτή την περίοδο άρχισε να γράφει διηγήματα και μυθιστορήματα και το 1872 εξέδωσε το μυθιστόρημα του Tassuk–i Talat ve Fitnat (Ο έρωτας του Ταλάτ με τη Φιτνάτ) το οποίο θεωρείται και το πρώτο τουρκικό μυθιστόρημα. Στο μυθιστόρημα αυτό ο Şemseddin Sâmi Frasheri κατακρίνει τους γάμους οι οποίοι τελούνται με συνοικέσιο και χωρίς τη θέληση των μελλόντων συζύγων. Το 1873 άρχισε να αρθρογραφεί στις εφημερίδες Hadika (κήπος), Sıraç (φως) που εξέδιδε ο Ebüzziya Tevfik, ενώ παράλληλα μετέφραζε από τα γαλλικά θεατρικά έργα και μυθιστορήματα. [1]
Το 1874 μετέβη στην Τριπολίτιδα (Trablusgarb στα τουρκικά) όπου για ένα χρόνο διεύθυνε την εφημερίδα του εκεί Βιλαετίου. Όταν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη εργάστηκε σε διάφορες εφημερίδες. Το 1875 εξέδωσε τα θεατρικά έργα Besa Yahud Ahde Vefa (μπέσα ή ευγνωμοσύνη) και Seydi Yahya και το 1876 το θεατρικό έργο Gave.
Το 1877 ο Şemseddin Sâmi Frasheri εστάλη από την οθωμανική διοίκηση σε διάφορες θέσεις στα Ιωάννινα και στη Ρόδο όπου υπηρέτησε ως σφραγιδοφύλακας (Mühürdar) του Έλληνα Φαναριώτη Βαλή (επικεφαλής του Βιλαετίου) των νησιών της Μεσογείου (Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilayeti جزائر بحر سفيد ولایتی που περιελάμβανε τα σαντζάκια της Μυτιλήνης, της Χίου, της Ρόδου της Κω και της Κύπρου) Ιωάννη Σάββα πασά. Το 1878 μόλις επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη έγινε αρχισυντάκτης της εφημερίδας Tercüman-ı Şark (ο Διερμηνέας της Ανατολής) . Μετά το κλείσιμο της εφημερίδας αυτής ο Şemseddin Sâmi στράφηκε στη μετάφραση (κυρίως από τα γαλλικά) και εξέδωσε μια σειρά μικρών βιβλίων για ποικίλα θέματα με τίτλο η «βιβλιοθήκη τσέπης» (cep kütüphanesi)..
Το 1881 διορίστηκε γραμματέας της στρατιωτικής ελεγκτικής επιτροπής που ήταν και το τελευταίο πόστο του στο δημόσιο τομέα.
Το 1882 εξέδωσε το πρώτο του λεξικό το γαλλο-οθωμανικό Kamûs-ı Fransevî και το 1885 το οθωμανο-γαλλικό. Το 1885 ξεκίνησε την έκδοση του Kamûsü’l-A’lâm
που ήταν μια εγκυκλοπαίδεια ιστορίας, γεωγραφίας και βιογραφιών. Η έκδοση της εγκυκλοπαίδειας αυτής ολοκληρώθηκε το 1898 και περιλάμβανε συνολικά έξι τόμους. Το 1898 εξέδωσε και το αραβο-οθωμανικό λεξικό Kâmûs-ı Arabî και το 1899-1900 το πρώτο σύγχρονο λεξικό της οθωμανικής τουρκικής το Kamûs-ı Ttürkî. Το λεξικό αυτό είχε ευρύ περιεχόμενο, κατατοπιστικές διευκρινήσεις, ήταν σαφέστατα τοποθετημένο υπέρ της απλοποίησης της οθωμανικής τουρκικής και αποτέλεσε οδηγό για τους μετέπειτα λεξικογράφους της τουρκικής γλώσσας, ενώ άσκησε μεγάλη επιρροή και στους φιλόλογος και στους γλωσσολόγους. Ο ίδιος ο Şemseddin Sâmi Frasheri υπήρξε υπέρμαχος της απλοποίησης της τουρκικής γλώσσας και άσκησε κριτική στο διαχωρισμό μεταξύ γραπτής λόγιας οθωμανικής [2]και προφορικής τουρκικής ο οποίος επικρατούσε ακόμη κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Το 1896 ο Şemseddin Sâmi Frasheri τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό στην κατοικία του στο Ερένκιοϊ της Κωνσταντινούπολης ύστερα από εντολή του Σουλτάνου Αμπντουλχαμήντ Β’, λόγω της ανάμειξης του στο εθνικό κίνημα των Αλβανών. Εκεί πέρασε και τα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Στην τελευταία αυτή περίοδο της ζωής του ο Şemseddin Sâmi Frasheri πραγματοποίησε πρωτοποριακές έρευνες πάνω στην τουρκική γλώσσα και ήταν ο πρώτος που μελέτησε επιστημονικά τα αρχαιότερα δείγματα γραφής της τουρκικής γλώσσας που βρέθηκαν στις περιοχές Orhοn, Talas και Yenisey στη βόρεια Μογγολία. Με την έρευνα των αρχαίων λέξεων ο Şemseddin Sâmi Frasheri προσπάθησε να καταγράψει τον λεκτικό πλούτο της τουρκικής γλώσσας. Ο ίδιος με τις έρευνες του πάνω στην τουρκική γλώσσα υπερασπίστηκε τη θέση του για τον ενιαίο χαρακτήρα της και για το χωρισμό της απλώς σε ανατολικές και δυτικές διαλέκτους .
Ο Şemseddin Sâmi Frasheri απεβίωσε το 1904 στην Κωνσταντινούπολη ύστερα από μακρόχρονη ασθένεια. Ο ίδιος αποτέλεσε παράδειγμα ανθρώπου με διπλή ταυτότητα Οθωμανική και Αλβανική όπως άλλωστε και πολλοί άλλοι άνθρωποι της εποχής του που έζησαν σε πολυεθνικές αυτοκρατορίες. Ο Şemseddin Sâmi Frasheri υπηρέτησε πιστά το οθωμανικό κράτος, πρόσφερε πάρα πολλά στην οθωμανική λεξικογραφία θέτοντας τα θεμέλια της σύγχρονης τουρκικής λεξικογραφίας και συνέβαλε ουσιαστικά στην επιστημονική μελέτη της τουρκικής γλώσσας και φιλολογίας. Όλα αυτά δεν τον εμπόδισαν να αναπτύξει παράλληλα μια δράση υπέρ της υπεράσπισης των δικαιωμάτων του αλβανικού έθνους όντας ταυτόχρονα υποστηριχτής τόσο του οθωμανικού όσο και του αλβανικού εθνικισμού[3]. Άλλωστε η διπλή και καμιά φορά και τριπλή ταυτότητα χαρακτήριζε πολλά μέλη της πολιτικής, οικονομικής αλλά και πνευματικής ελίτ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι σχεδόν τη διάλυση της.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ένας αδελφός του Şemseddin Sâmi ο Naim Frasheri υπήρξε εθνικός ποιητής των Αλβανών, ενώ ο μεγαλύτερος αδελφός τους ο Abdul Frasheri υπήρξε ιδεολογικός καθοδηγητής και ηγετική μορφή του αγώνα των Αλβανών για την αυτονομία τους μέσα στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.[4]
Δευτερότοκος υιός του Şemseddin Sâmi Frasheri ήταν ο αξιόλογος ποδοσφαιριστής, προπονητής και αθλητικός παράγοντας της Τουρκίας Ali Sami Frasheri (1886-1951), που το 1934 με το νόμο των επωνύμων πήρε το επώνυμο Yen και έμεινε γνωστός ως Ali Sami Yen, ο οποίος υπήρξε ιδρυτής, πρώτος πρόεδρος και “πατέρας” της γνωστής ομάδας ποδοσφαίρου της Κωνσταντινούπολης Galatasaray.
Ο Şemseddin Sâmi Frasheri
Kamûs-ı Ttürkî (1899-1900) το πρώτο σύγχρονο λεξικό της οθωμανικής τουρκικής.
Το γήπεδο ποδοσφαίρου Ali Sami Yen στην Κωνσταντινούπολη.
[1] Όπως τους Αθλίους του Βίκτωρος Ουγκώ και το Ροβινσόνα Κρούσο του Ντάνιελ Ντεφόε , βλ. Kudret Cevdet, Türk Edebiyatinda Hikaye ve Roman, Κωνσταντινούπολη 1969, σελ 69-71
[2] Για τη γραπτή οθωμανική ανέφερε χαρακτηριστικά ότι το 80% του λεξιλογίου της δε χρησιμοποιείται από την ομιλουμένη τουρκική
[3] Ο Şemseddin Sâmi Frasheri δημοσίευσε στο φύλλο της 27 Σεπτεμβρίου 1878 της εφημερίδας Tercüman-ı Şark (ο διερμηνέας της Ανατολής) το πρόγραμμα της Αλβανικής Επαναστατικής Επιτροπής Κωνσταντινούπολης. που εμπεριείχε αιτήματα για ανεξαρτησία των Αλβανών σε αντίδραση για την παραχώρηση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία με τη συνθήκη του Βερολίνου (13 Ιουλίου 1878) σε Σερβία, Μαυροβούνιο και Ελλάδα εδαφών στα οποία οι Αλβανοί εθνικιστές ισχυρίζονταν ότι κατοικούσαν αλβανικοί πληθυσμοί. Στο πρόγραμμα αυτό προβλέπονταν η συνένωση των βιλαετίων όπου κατοικούσαν Αλβανοί σε τρία βιλαετία που θα ονομάζονταν επίσημα «Αλβανικά Βιλαέτια», την υποχρεωτική γνώση της αλβανικής γλώσσας από τους Οθωμανιούς υπάλληλους που υπηρετούσαν στα βιλαέτια αυτά, η καθιέρωση της αλβανικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας και γλώσσας της εκπαίδευσης και στα τρία βιλαέτια και η χρήση της τουρκικής μόνο στην αλληλογραφία με την Κωνσταντινούπολη, η δημιουργία μιας κοινής αλβανικής εθνοφρουράς και για τα τρία βιλαέτια και η διοργάνωση κοινών συνελεύσεων δύο φορές το χρόνο και για τα τρία βιλαέτια βλ . Alpan Necip, Prizren ve Arnavutlar (Η Πρίζρεν και οι Αλβανοί), Άγκυρα 1978, σελ 50
[4] Γεώργιος Γκοβέσης , Πολιτική μεταρρύθμιση και τύπος στα Βαλκάνια. Η περίπτωση της «Σαββατιαίας Επιθεωρήσεως» στην Οθωμανική aυτοκρατορία κατά την πρώτη συνταγματική μεταρρύθμιση το 1878, Εκδόσεις Σπανίδης Κομοτηνή 2003, σελ 230,231.
