Ο Ντόναλντ Τραμπ ενσαρκώνει την τελική παρακμή των δυτικών δημοκρατιών, αλλά η άνοδός του είναι απλώς το λογικό επακόλουθο μιας συστημικής δυναμικής που, αν και ορισμένοι από εμάς αναμέναμε, αποδείχθηκε αδύνατο να σταματήσει λόγω της ατομικής και συλλογικής αδυναμίας να εξουδετερώσει τους μηχανισμούς της (φωτογραφία αρχείου του Reuters/Andrew Kelly, επάνω, από το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης).
Η προσωπικότητά του αντιπροσωπεύει το αποκορύφωμα ενός απορυθμισμένου και αλαζονικού φιλελευθερισμού, του οποίου οι ιστορικές εκδηλώσεις – από την αποικιοκρατία μέχρι τον άγριο καπιταλισμό – άφησαν πάντα πίσω τους μια κληρονομιά πόλωσης και πολιτισμικών κρίσεων.
Ο Τραμπ δεν συνιστά μια ανωμαλία, αλλά την αποκρυστάλλωση της διεστραμμένης συμφωνίας μεταξύ χρήματος και πολιτικής
Οι θεωρητικές προειδοποιήσεις, από τον «Αντεστραμμένο Ολοκληρωτισμό» του Σέλντον Γουόλιν έως τις κλασικές αναλύσεις του φασισμού, φαντάζουν τώρα σαν αυτοεκπληρούμενες προφητείες.
Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ το 1989 σηματοδότησε μια καμπή: ο νεοφιλελευθερισμός, που προηγουμένως περιοριζόταν από τον Ψυχρό Πόλεμο, απέβαλε κάθε αμφισημία.
Κάτω από αυτήν τη νέα τάξη πραγμάτων, τα κοινωνικά αιτήματα και οι δημοκρατικές αρχές υποτάσσονταν σ’ ένα αδιαμφισβήτητο δόγμα: το αλάθητο της αγοράς, αναφέρει σε ανάλυσή του ο Juan Laborda.
Έργο ενορχηστρωμένο
Αυτό το υπόδειγμα δεν ήταν τυχαίο, αλλά ένα έργο ενορχηστρωμένο με την ενεργό συνενοχή μεγάλων δυτικών πολιτικών δυνάμεων – φιλελεύθερων, συντηρητικών, χριστιανοδημοκρατών, ακόμη και σοσιαλδημοκρατών – που απαρνήθηκαν τον αναδιανεμητικό τους ρόλο.
Ο πανεπιστημιακός κόσμος, από την πλευρά του, νομιμοποίησε αυτήν τη στροφή μέσω κομψά μαθηματικοποιημένων οικονομικών μοντέλων, αποκομμένων από την υλική πραγματικότητα, και μετατράπηκε σ’ ένα ιερατείο που υπηρετεί το κεφάλαιο.
Το αποτέλεσμα ήταν μια δομική μετάλλαξη: οι οικονομολόγοι έγιναν μάντεις των αγορών, ενώ πλήθος ειδικών σε θέματα χάραξης πολιτικής περιόρισε την πολιτική σ’ ένα εγχειρίδιο τεχνοκρατικών «καλύτερων πρακτικών».
Έστρωσαν το έδαφος στην ακροδεξιά
Τα παραδοσιακά αριστερά κινήματα, ειδικά η σοσιαλδημοκρατία, πλήρωσαν το υψηλότερο τίμημα: η μεταμόρφωσή τους σε διαχειριστές του status quo τους άδειασε από ιδεολογικό περιεχόμενο, διέλυσε τους δεσμούς τους με συνδικάτα, εξαθλιωμένα μεσαία στρώματα και ευάλωτους τομείς. Αυτό το κενό εκπροσώπησης έστρωσε το έδαφος στην ακροδεξιά, γενικά, και τον Τραμπισμό, ειδικότερα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα ηγεμονικά κόμματα – Δημοκρατικό και Ρεπουμπλικανικό – είναι εξίσου συνένοχα. Η συμπαιγνία τους με τις εταιρικές ελίτ και τις ομάδες άσκησης παρασκηνιακής πολιτικής πίεσης μετέτρεψε το κράτος σε εργαλείο εξυπηρέτησης ιδιωτικών συμφερόντων. Ο Τραμπ δεν συνιστά μια ανωμαλία, αλλά την αποκρυστάλλωση αυτής της διεστραμμένης συμφωνίας μεταξύ χρήματος και πολιτικής.
Το ίδιο συνέβη και πέρα από τον Ατλαντικό: στην Ευρώπη, η διαρκής διάβρωση της σοσιαλδημοκρατίας και των θεσμικών δεξιών κομμάτων άνοιξε τις πύλες σε υπερεθνικιστικά σχέδια που, υπό τη ρητορική του κυρίαρχου κράτους, αναπαράγουν το ίδιο σενάριο: διάλυση θεσμών, δαιμονοποίηση του «άλλου» και κανονικοποίηση του αυταρχισμού.
Ο κομπορρήμων Τραμπ
Η προστατευτική στρατηγική του Ντόναλντ Τραμπ, υπό το σύνθημα «Πρώτα η Αμερική», δίνει προτεραιότητα στους δασμούς και τις εμπορικές κυρώσεις για να επιβάλει την οικονομική υπεροχή των ΗΠΑ.
Η προσέγγισή του, που αρχικά επικεντρώθηκε στην επαναδιαπραγμάτευση συμφωνιών όπως του Ελεύθερου Εμπορίου της Βόρειας Αμερικής (NAFTA) με το Μεξικό και τον Καναδά, απειλεί ν’ αποσταθεροποιήσει το παγκόσμιο εμπόριο αγνοώντας την οικονομική αλληλεξάρτηση.
Στιγμιότυπο από τη Διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς (φωτογραφία UN/britannica.com)
Για παράδειγμα, οι δασμοί κατά 25% στο Μεξικό στοχεύουν να το εξαναγκάσουν σε πολιτικές παραχωρήσεις, αλλά θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν μια κρίση παρόμοια με του 1982: οι μειωμένες εξαγωγές του στις ΗΠΑ θα είχαν ως αποτέλεσμα την υποτίμηση του πέσο, θα εκτίναζαν τον πληθωρισμό και θα περιέπλεκαν τις πληρωμές του χρέους σε δολάρια, αναπαράγοντας μια περιφερειακή κατάρρευση.
Οι πολιτικές του Τραμπ επιβαρύνουν το ισοζύγιο πληρωμών σε οικονομίες που εξαρτώνται από τις ΗΠΑ, ιδιαίτερα στον Παγκόσμιο Νότο. Ένα ισχυρό δολάριο, που προκύπτει από την αρχική αντίδραση στις δασμολογικές πολιτικές, κάνει τις εισαγωγές και το εξωτερικό χρέος ακριβότερα γι’ αυτά τα έθνη.
Οι χώρες αντιμετωπίζουν ένα παράλογο δίλημμα: ν’ αποδεχτούν τους όρους των ΗΠΑ (με υποτίμηση του νομίσματος και πτώση του βιοτικού επιπέδου) ή ν’ αντισταθούν μέσω αναστολών χρέους και υποκατάστασης εισαγωγών.
Αν ήμουν στη θέση τους, θα διάλεγα το δεύτερο – να το πάρουν απόφαση: Αν τζογάρουμε, ας τζογάρουμε όλοι. Ισως ο κομπορρήμων Τραμπ ν’ αντιμετωπίσει κάτι απροσδόκητο: την κατάρρευση της τρέχουσας νομισματικής τάξης και το τέλος της ηγεμονίας του δολαρίου.
Η πλάνη της Θεωρίας του Διεθνούς Εμπορίου
Η θεωρία του διεθνούς εμπορίου του Ντέιβιντ Ρικάρντο, που βασίζεται στο συγκριτικό πλεονέκτημα, υποστηρίζει ότι οι χώρες θα βρίσκουν πάντα έναν τρόπο να εξισορροπούν τις διεθνείς πληρωμές τους προσαρμόζοντας τους μισθούς και τις τιμές για να κάνουν τις εξαγωγές τους πιο ανταγωνιστικές.
Αυτή η λογική στηρίζει το μοντέλο λιτότητας του ΔΝΤ, το οποίο επιβάλλει σοβαρές δημοσιονομικές περικοπές στις χώρες-οφειλέτες, με την ελπίδα να μειώσουν το εμπορικό τους έλλειμμα. Ωστόσο, όπως εξήγησε ο Τζον Μέιναρντ Κέινς στις οικονομικές συζητήσεις της δεκαετίας του 1920 και του 1930, η συγκεκριμένη θεωρία είναι βαθιά εσφαλμένη.
Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες απαίτησαν από τους Ευρωπαίους συμμάχους τους να αποπληρώσουν τεράστια πολεμικά χρέη, τα οποία μεταβίβασαν στη Γερμανία, ενώ τους επέβαλαν δασμούς που τους εμπόδιζαν να εξασφαλίσουν κέρδος μέσω των εξαγωγών τους στις ΗΠΑ.
Ο Κέινς υποστήριξε ότι ένα λειτουργικό διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα πρέπει να επιτρέπει στις χώρες-οφειλέτες να εξασφαλίζουν κέρδος εξάγοντας στις χώρες-πιστωτές. Διαφορετικά, το σύστημα καταρρέει υπό την πίεση του χρέους.
Η αλαζονεία
Η πρόταση του Κέινς στο Μπρέτον Γουντς για έναν μηχανισμό προσαρμογής που θα βασίζεται στο «bancor» (υπερεθνικό νόμισμα) στόχευε ακριβώς στο ν’ αποτρέψει την πόλωση του κόσμου σε έθνη-πιστωτές και έθνη-οφειλέτες. Δεν άκουσαν, και τώρα με τον Τραμπ είναι διπλό το πρόβλημα.
Εάν πραγματοποιηθούν οι απειλές του, οι ΗΠΑ θα παραβιάσουν αυτήν τη θεμελιώδη αρχή εμποδίζοντας την πρόσβαση άλλων χωρών στο διεθνές εμπόριο, και καθιστώντας τα χρέη τους ανεξόφλητα. Επαναλαμβάνω: τα χρέη σε δολάρια δεν θα εξοφληθούν!
Η αλαζονεία του Τραμπ υποθέτει ότι οι πληγείσες οικονομίες δεν θ’ αντιδράσουν. Ωστόσο, η ιστορία δείχνει ότι επιλογές όπως η αναστολή πληρωμών του χρέους (Μεξικό, 1982), ο επαναπροσανατολισμός του εμπορίου προς την Κίνα ή η ενίσχυση περιφερειακών συμμαχιών (BRICS, ψηφιακό γουάν) είναι βιώσιμες.
Μια κρίση χρέους σε δολάρια θα επιταχύνει τη στροφή προς εναλλακτικά νομίσματα (γουάν) και συμμαχίες όπως οι BRICS (εικόνα Reuters/Dado Ruvic)
Αυτά τα μέτρα όχι μόνο θα αποδυνάμωναν το δολάριο ως παγκόσμιο νόμισμα, αλλά και θα επιτάχυναν τον κατακερματισμό του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Οι πολιτικές του Τραμπ, αντί για την εδραίωση της ισχύος των ΗΠΑ, θα μπορούσαν να παίξουν καταλυτικό ρόλο στην εξασθένισή τους ως παγκόσμιου οικονομικού ηγεμόνα.
Η μεγαλύτερη φούσκα
Υπάρχει κάτι για το οποίο κανείς δεν μιλάει. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι, στην πραγματικότητα, η μεγαλύτερη φούσκα στην ανθρώπινη ιστορία. Ολα όσα παράγει — ειδικά η τεχνολογία, τα αγαθά και οι υπηρεσίες — είναι βαθιά υπερτιμημένα.
Ενα παράδειγμα αποτελούν τα στρατιωτικά και διαστημικά τους προγράμματα. Ξοδεύουν πολύ περισσότερα για όπλα από τους κύριους ανταγωνιστές τους, αλλά η απόδοσή τους στο πεδίο της μάχης είναι απογοητευτική – μάρτυρας τα όσα συμβαίνουν στην Ουκρανία.
Δεν διαθέτει υπερηχητικούς πυραύλους σαν τους ρωσικούς ή μαχητικά αεροσκάφη έκτης γενιάς σαν τα κινεζικά. Όπως λέει ο μαθηματικός Νασίμ Τάλεμπ, υπάρχει ένα ξεκάθαρα υπερβολικό ποσό πληρωμών – χαρακτηριστικό των συμφωνιών δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.
Το ίδιο ισχύει για τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, τα αεροδιαστημικά προγράμματα, τη φαρμακευτική βιομηχανία και το πανεπιστημιακό εκπαιδευτικό της σύστημα. Το τελευταίο παράδειγμα είναι η τεχνητή νοημοσύνη.
Σ’ αυτό το πεδίο, μια ομάδα προνομιούχων, κακομαθημένων αυταρχικών στη Σίλικον Βάλεϊ, αποσπά ατελείωτα έσοδα από τους φιλντισένιους πύργους της. Αλλά όταν φτάνει ο κόμπος στο χτένι, οι Κινέζοι κυκλοφορούν το DeepSeek, το οποίο είναι φθηνότερο και πιο αποτελεσματικό επειδή, τελικά, η μηχανική λειτουργεί.
Μια ομάδα προνομιούχων, κακομαθημένων αυταρχικών στη Σίλικον Βάλεϊ, αποσπά ατελείωτα έσοδα από τους φιλντισένιους πύργους της (φωτογραφία Reuters/Noah Berger)
Προς τη «Thanatia»
Από τα τέλη του 20ου αιώνα, η οικονομία των ΗΠΑ έχει μεταλλαχθεί σ’ ένα χρηματιστικοποιημένο μοντέλο, βαθιά εξορυκτικό, μετατρέποντας ακόμη και βασικά καθολικά δικαιώματα – στέγαση, εκπαίδευση και υγειονομική περίθαλψη – σε κερδοσκοπικά περιουσιακά στοιχεία. Επιπλέον, είναι εντελώς επιθετικό και αρπακτικό, επιταχύνοντας την κλιματική κρίση και την εξόρυξη ορυκτών και πρώτων υλών.
Οδεύουμε προς τη «Thanatia» — αυτός είναι ο λεονταρισμός για τη Γροιλανδία. Τα επενδυτικά κεφάλαια και οι τράπεζες έχουν φουσκώσει τεχνητά τις τιμές των κατοικιών, μετατρέποντάς τες σε μέσα κέρδους και όχι σε δικαίωμα.
Η εκπαίδευση, επιβαρυμένη με καταχρηστικά φοιτητικά χρέη και η υγειονομική περίθαλψη, που ελέγχεται από ασφαλιστές και φαρμακευτικές εταιρείες οι οποίες επιβάλλουν μονοπωλιακές τιμές, αντικατοπτρίζουν το πώς η χρηματιστικοποίηση δίνει προτεραιότητα στο κέρδος έναντι της πρόσβασης.
Η πολιτική του Τραμπ ενδέχεται να μετατρέψει το σύνθημα MAGA από Make America Great Again σε Manufacturing America’s Gradual Annihilation (φωτογραφία Reuters)
Το αποκορύφωμα αυτής της δυναμικής είναι η αυξημένη ισχύς ορισμένων επιχειρήσεων στην αγορά, η οποία οδήγησε σε αύξηση του εξορυκτικού κεφαλαίου (καθαρά κέρδη) σε βάρος της εργασίας και του παραγωγικού κεφαλαίου. Αυτή η διαδικασία έχει εκτρέψει το κεφάλαιο από τις παραγωγικές επενδύσεις σε κερδοσκοπικές φούσκες, επιδεινώνοντας τις ανισότητες και προκαλώντας κυκλικές κρίσεις.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, τι ρόλο παίζει η δασμολογική πολιτική του Τραμπ; Ας ξαναδούμε το Παράδοξο του Ρόμπερτ Τρίφιν. Η ηγεμονία του δολαρίου ως παγκόσμιου νομίσματος αναγκάζει τις ΗΠΑ να διατηρήσουν χρόνια ελλείμματα για να εφοδιάσουν τον κόσμο με ρευστότητα, αλλά αυτά τα ίδια ελλείμματα υπονομεύουν την εμπιστοσύνη στην αξία του.
Ο Τραμπ επιτείνει αυτό το παράδοξο: ο προστατευτισμός του περιορίζει τη διεθνή κυκλοφορία του δολαρίου, ενώ η χρηματιστικοποίηση απαιτεί την έκδοσή του.
Φυγή προς άλλα νομίσματα
Η υπερτίμηση των περιουσιακών στοιχείων των ΗΠΑ (από προμήθειες έως υπηρεσίες πληροφορικής) είναι πιθανή επειδή ο υπόλοιπος κόσμος δέχεται το δολάριο ως εγγύηση, αλλά μια κρίση χρέους σε δολάρια θα επιταχύνει τη στροφή προς εναλλακτικά νομίσματα (γουάν) και συμμαχίες όπως οι BRICS. Οι πολιτικές του Τραμπ, παρεμποδίζοντας το παγκόσμιο εμπόριο, θα επισπεύσουν τη φυγή προς άλλα νομίσματα.
Το μοντέλο των ΗΠΑ – χρηματιστικοποίηση, ολιγαρχία εισοδηματιών και επιβολή ηγεμονίας του δολαρίου – έχει φτάσει στα όριά του. Ο Τραμπ, επιβάλλοντας δασμούς και εμπορικούς περιορισμούς, δεν ενισχύει τις ΗΠΑ αλλά επιταχύνει τη διάβρωση του νομίσματός τους και της επιρροής τους.
Ο συνδυασμός ανεξόφλητου χρέους, διεθνών αντιποίνων (αναστολές χρέους, εμπόριο που βασίζεται στο γουάν) και η απώλεια της αξιοπιστίας του δολαρίου θα μπορούσε να προκαλέσει συστημική κατάρρευση.
Με διαφορετικό σύνθημα
Μακριά από την αποκατάσταση του μεγαλείου, η στρατηγική του Τραμπ αντιγράφει τα λάθη της δεκαετίας του 1930: προστατευτισμός που τροφοδοτεί κρίσεις, ανισότητα που πολώνει τις κοινωνίες και ηγεμονική παρακμή.
Το αποτέλεσμα δεν θα είναι μια προσαρμογή αλλά μια κατάρρευση. Πράγμα που με κάνει ν’ αναρωτιέμαι: μήπως ο Τραμπ έχει διεισδύσει ως πράκτορας μια άλλης δύναμης, με διαφορετικό σύνθημα: MAGA – Επινοώντας τον Σταδιακό Αφανισμό της Αμερικής (Manufacturing America’s Gradual Annihilation);
