Του Μιχάλη Κατσιμίτση
Το 2018 στη Μ. Βρετανία ιδρύεται υπουργείο Μοναξιάς. Δημιουργήθηκε για να συνεχίσει τη δουλειά της βουλευτή των Εργατικών Jo Cox, η οποία προσπαθούσε να βοηθήσει μειονότητες και πρόσφυγες που βίωναν κοινωνική απομόνωση και αντιμετώπιζαν οικονομικά προβλήματα. Η Cox δολοφονήθηκε από ένα πρόσωπο ακροδεξιών τάσεων, που χαρακτηρίστηκε από τα ΜΜΕ ως «μοναχικός», και είχε ιστορικό ψυχολογικών προβλημάτων και απομόνωσης. Στην Ιαπωνία, ιδρύεται ειδικό κυβερνητικό τμήμα για την αντιμετώπιση της μοναξιάς, καθώς, λόγω Covid-19, υπάρχει έντονο το αίσθημα αυτό στον πληθυσμό. Μάλιστα, για πρώτη φορά εδώ και 11 χρόνια, διαπιστώθηκε αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών.
Η μοναξιά είναι πανδημία. Αν και δεν μπορεί αυστηρά να χαρακτηριστεί ως τέτοια, μιας και δεν έχει λοιμώδη χαρακτήρα, έχει όμως το άλλο βασικό στοιχείο της πανδημίας. Πλήττει ολόκληρο τον πληθυσμό, όχι μόνο μιας χώρας αλλά της παγκόσμιας κοινότητας, τουλάχιστον τον λεγόμενο Δυτικό Πολιτισμό. Όπως σημειώνει η Fay Bound Alberti στο βιβλίο της A Biography of Loneliness, η μοναξιά τείνει να αποτελέσει «αρρώστια του πολιτισμού» μας, όπως η παχυσαρκία, δηλαδή μια ασθένεια χρόνια και παθολογική και συνδεδεμένη με τον τρόπο που ζούμε στον σύγχρονο κόσμος μας. Και γιατί είναι τόσο σημαντική; Διότι προσβάλλει τόσο τη νοητική όσο και τη φυσική, αλλά και την πνευματική διάσταση του προσώπου.
Η μοναξιά είναι η αίσθηση της αποξένωσης από τον κοινωνικό περίγυρο. Εδώ θα έλεγα πως βρίσκεται και η μεγάλη παγίδα της σύγχρονης αυτής πανδημίας. Διότι έχουμε συνηθίσει να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στον μοναχικό και τον μόνο, δηλώνοντας με τον πρώτο όρο εκείνον που θέλει να είναι μόνος, ενώ με τον δεύτερο εκείνον που δεν το έχει επιλέξει.
Μακάρι τα πράγματα να ήταν τόσο ξεκαθαρισμένα. Κι αυτό διότι η επιλογή μπορεί να είναι ψευδο-επιλογή, δηλαδή να πιστεύει κάποιος (και να έχει πείσει τους άλλους) ότι θέλει να ζει μόνος, αλλά στην ουσία να έχει μετατρέψει τη μη ηθελημένη απουσία του άλλου σε ηθελημένη αποφυγή του. Με άλλα λόγια, μπορεί να έχει μετατρέψει κανείς τη μοναξιά του σε μοναχικότητα, ώστε να αντέξει το βάρος της.
Το κρίσιμο, θεωρώ, στοιχείο της μοναξιάς, τουλάχιστον αυτό που μπορώ να αναφέρω στο παρόν σημείωμα, δεν είναι τόσο η παρουσία ή η απουσία κάποιου. Αν επρόκειτο για κάτι τόσο απλό, δεν θα υπήρχε τόσο εκτεταμένο ζήτημα στον πολιτισμένο κόσμο μας. Το πρόβλημα της μοναξιάς είναι η παρουσία ή απουσία κάποιου που να έχει νόημα για μένα. Αυτός είναι ο πυρήνας της μοναξιάς.
Με άλλα λόγια, η μοναξιά δεν είναι ζήτημα επικοινωνίας – κάτι τέτοιο σήμερα φαντάζει σχεδόν αστείο. Η μοναξιά είναι ζήτημα επικοινωνίας με νόημα.
Κι ας μη βιαστεί κανείς να ρίξει το φταίξιμο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου δεν υπάρχει ουσιαστική επαφή, ή στην απομόνωση των νέων που είναι όλη την ώρα χαμένοι στο διαδίκτυο και στα παιχνίδια. Αυτό θα πρέπει να το δούμε ως σύμπτωμα και όχι ως αιτία.
Εδώ εντοπίζεται το δύσκολο σημείο. Διότι, ορισμένες φορές, ακόμα κι αυτοί που ψάχνουν μια επαφή με νόημα, οι ίδιοι εγκλωβίζονται στον τρόπο με τον οποίο προσδιορίζουν το νόημα αυτό. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της αναζήτησης του «μοναδικού», της «αδελφής ψυχής». Πρόκειται για ένα ιδανικό της ρομαντικής περιόδου, το οποίο παγιδεύει όποιον το υιοθετεί στον αφηρημένο χαρακτήρα του, μιας και το ιδανικό του «μοναδικού» ποτέ δεν θα βρει ανταπόκριση σε κάποιον πραγματικό άνθρωπο. Αποτέλεσμα, όμως, αυτής της αναζήτησης είναι η απογοήτευση και ο συνακόλουθος αποκλεισμός από την ουσιαστική επαφή με τον άλλον, είτε καταλήγοντας σε ζωή μοναχική είτε δημιουργώντας κάποια σχέση, μόνο και μόνο για να μην είναι κανείς «μόνος», γεγονός που εντείνει το αίσθημα της μοναξιάς.
Όπως σε πολλές ανάλογες περιπτώσεις ασθενειών, για να αρχίσει κανείς τη δύσκολη πορεία της ίασης από τη μοναξιά θα πρέπει να την αντιληφθεί και να παραδεχθεί την ύπαρξή της. Αυτό είναι το πρώτο, πολύ δύσκολο βήμα, μιας και η μοναξιά συνδέεται, τουλάχιστον για τον Δυτικό Πολιτισμό μας, με το αίσθημα της προσωπική αποτυχίας. Τι έχει, όμως, μεγαλύτερη σημασία: να εγκλωβιστεί κανείς σε μια ψεύτικη αποτυχία ή να κερδίσει τη ζωή του; Η απλή απάντηση δεν είναι και η εύκολη.
–Μιχάλης Κατσιμίτσης, PhD
Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, απ’ όπου έλαβε και το διδακτορικό του. Έχει λάβει δύο υποτροφίες, του The Ryoichi Sasakawa Young Leaders Fellowship Fund (παρέχεται σε άτομα με οργανωτικές/ηγετικές ικανότητες) και του Ιδρύματος Παναγιώτη & Έφης Μιχελή. Έχει διδάξει ως λέκτωρ ΠΔ/407 στον Τομέα Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ «Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία» και «Συστηματική Φιλοσοφία και Εισαγωγή στη Νεότερη Φιλοσοφία». Επίσης δίδαξε στο πρόγραμμα «Ακαδημία Πλάτωνος, η Πολιτεία και ο Πολίτης» του ΕΚΠΑ, αλλά και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Είναι επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ τα τελευταία χρόνια διδάσκει νεότερη φιλοσοφία και ηγεσία στο ΜΠΣ «Φιλοσοφία και διοίκηση» του ΕΚΠΑ. Έχει δώσει πλήθος διαλέξεων πάνω σε θέματα φιλοσοφικού ενδιαφέροντος. Ασχολείται με τη μετάφραση και την επιμέλεια κειμένων, κυρίως φιλοσοφικού και ιστορικού περιεχομένου. Έχει συμμετάσχει ενεργά στην οργάνωση φιλοσοφικών κυρίως συνεδρίων. Άρθρα του σχετικά με την εκπαίδευση, τον πολιτισμό, τη φιλοσοφία και την αγορά εργασίας, αλλά και την ηγεσία έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες, περιοδικά και ιστοτόπους, ενώ έχει συγγράψει και βιβλία για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Είναι συγγραφέας του εξ αποστάσεως αγγλόφωνου προγράμματος φιλοσοφίας «Ancient Philosophy: The Art of Living», καθώς και συν-συγγραφέας του ελληνόφωνου «Αρχαία Κίνα: Μαθήματα Στρατηγικής και Ηγεσίας», τα οποία προσφέρει το E-Learning του Πανεπιστημίου Αθηνών.