Του Άλκη Ν. Δερβιτσιώτη*
Ένας παλαιός αφορισμός απαγορεύει στους δασκάλους (ανεξαρτήτως εκπαιδευτικής βαθμίδας) να διδάσκουν την απελπισία στους νεώτερους. Η λογική της απαγόρευσης προκύπτει από το δεδομένο ότι η απελπισία δεν είναι ούτε ο ενδεδειγμένος τρόπος αντίδρασης σε δυσάρεστες καταστάσεις, ούτε ο ορθός τρόπος κατανόησης της πραγματικότητας. Η απελπισία είναι λάθος με τη διάσταση ότι είναι χειρότερη του τετελεσμένου εγκλήματος.
Υπό την ανωτέρω εκδοχή η απελπισία είναι εντελώς περιττή στις κοινωνικές διεργασίες, όπως ακριβώς είναι περιττές οι παιδιάστικες ψευδαισθήσεις, που καλλιεργούν συνήθως οι ανόητοι.
Εάν οι κοινωνία, ως συνειδητή ένωση ανθρώπων με κοινές αξίες – άλλως είναι συνονθύλευμα- επιτρέψει την κυκλοφορία των παιδιάστικων ψευδαισθήσεων ή και της απελπισίας, ας ετοιμάζεται να εισπράξει απάθεια, κατάπτωση και ενδεχομένως καταστροφές.
Όπως κάθε τι που επιμολύνει έναν οργανισμό αντιμετωπίζεται, έτσι και στην Δημοκρατία δεν υπάρχουν αδιέξοδα, δηλαδή μη αντιμετωπίσιμες καταστάσεις. Η ανωτέρα πρόταση ισχύει υπό τη βασική προϋπόθεση ότι η Δημοκρατία λειτουργεί πλήρως. Αυτό σημαίνει ότι η λειτουργία δεν περιορίζεται μόνο στις μεταξύ των πολιτειακών οργάνων σχέσεις αλλά επεκτείνεται και σε κάθε βαθμίδα του πολιτικού βίου.
Για να καταστεί ευκρινέστερη η διαπίστωση αυτή αρκεί να ανακαλέσουμε στη μνήμα μας μέρος της πρωταρχικής διακήρυξης της Δημοκρατίας, ήτοι τον Επιτάφιο του Περικλή, που διασώθηκε από τον Θουκυδίδη. Ο Περικλής ορίζει τη Δημοκρατία ως σύστημα, στο οποίο η λήψη των αποφάσεων, δηλαδή η κυβέρνηση βρίσκεται στα χέρια των πολλών και όχι των λίγων, ενώ οι πολίτες, ως προς τις μεταξύ τους – ιδιωτικές – διαφορές είναι ίσοι ενώπιον του νόμου. Οι πολίτες, λέει επίσης ο Περικλής, για τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων προτιμούν εκείνον που διαθέτει προσόντα και αντλεί την αξία του από τις ενάρετες ιδιότητές του και όχι από την οικογένεια ή την κοινωνική τάξη από την οποία προέρχεται.
Η σύγχρονη δημοκρατία βασίζεται σε σώμα εκλεγμένων με καθολική ψήφο αντιπροσώπων και σε κυβέρνηση, η οποία λογοδοτεί ενώπιον αυτού. Επιπλέον, η σύγχρονη δημοκρατία βασίζεται στην ισότητα και στην ελευθερία όλων των κοινωνών της καθώς και στον σεβασμό και την προστασία των δικαιωμάτων όλων των διαβιούντων στη χώρα. Οι ελευθερίες της σκέψης, των πεποιθήσεων, της διαμόρφωσής τους και της έκφρασής τους, χωρίς δυσμενείς συνέπειες για αυτόν που εκφράζεται κριτικά ή επικρίνει τους κρατούντες είναι το αναγκαίο συμπλήρωμα της σύγχρονης δημοκρατίας. Η αρχαία δημοκρατία και η σύγχρονη έχουν μεγάλες ομοιότητες, άλλωστε τα σύγχρονα δημοκρατικά ιδεώδη αντλούν ευθέως από την αρχαία δημοκρατική παράδοση, αν και ήταν οι γραφίδες του Alexis de Toqueville και του John Stuart Mill, που συνέβαλαν καθοριστικά τον 19ο αιώνα για να αναδειχθούν τα δημοκρατικά επιτεύγματα της αρχαίας Αθήνας.
Η δημοκρατία ως έννοια, ως ιδεολογικό πρότυπο και εφαρμοσμένο πολιτικό σύστημα προϋποθέτει σώμα κοινωνών, το οποίο εμφορείται από την πεποίθησή της υπεροχής της δημοκρατίας έναντι των άλλων πολιτευμάτων. Με άλλες λέξεις η δημοκρατία για να λειτουργήσει προϋποθέτει δημοκράτες-πολίτες, οι οποίοι έχουν κοινό αξιακό σύστημα, προκειμένου κατ’ ελάχιστον να αντιλαμβάνονται τα αντεπιχειρήματα των πολιτικά αντιθέτων.
Με την λογική και τη γνώση ως αναγκαία προαπαιτούμενα, ο λόγος είναι το μέσο επίλυσης των προβλημάτων που απασχολούν την κοινωνία. Το σύνολο της διαδικασίας, από τον εντοπισμό και την ιεράρχηση των προβλημάτων έως τους μηχανισμούς συζήτησης, αντιπαράθεσης επιχειρημάτων και λήψης απόφασης ονομάζεται πολιτική.
Ο έλεγχος των πεπραγμένων των κυβερνώντων αποτελεί την ασφαλιστική δικλείδα που αποκλείει αντιλήψεις ότι η δημοκρατία είναι το δικαίωμα του καθενός να κυβερνά με λάθος τρόπο. Η πολιτική κοινωνία, δηλαδή το σύνολο των πολιτών και όχι διάφορες επιμέρους ομάδες, που συνήθως αποκαλούνται αυτάρεστα ως κοινωνία πολιτών, είναι ο τελικός κριτής, που εκφράζει στις εκλογές τον συγκερασμό των διαφωνιών και την ακολουθητέα πρόταση.
Η διαδικασία εμπλουτίστηκε με τη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, τα οποία οφείλουν και λειτουργούν συγχρόνως υπέρ της δημοκρατίας και της κοινής ευημερίας του συνόλου των πολιτών και όχι μόνο των υποστηρικτών τους, διότι τότε αργά αλλά σταθερά τους μετατρέπουν σε πελάτες.
Κοντολογίς, η δημοκρατία προϋποθέτει πολίτες και όχι πελάτες. Επίσης, το σύνολο των πολιτειακών θεσμών και οργάνων οφείλει να λειτουργεί υπέρ της κοινής ευημερίας των πολιτών, άλλως τίθενται ζητήματα νόσφισης εξουσίας, η οποία ασκείται σε βάρος του κυρίαρχου λαού. Η δημοκρατία είναι σύστημα ισότητας εντός ελευθερίας, χωρίς η ισότητα να απειλεί την ελευθερία και χωρίς η ελευθερία να απειλεί την ισότητα.
Το συνολικό πλαίσιο καθορίζεται σε δύο ενότητες του Συντάγματος, ως οργάνωση της πολιτείας αφενός και αφετέρου ως δημόσιες ελευθερίες και δικαιώματα. Η καλή λειτουργία της δημοκρατίας προϋποθέτει διαφωνία και αντιπαραβολή επιχειρημάτων, η σύνθεση όμως των απόψεων προϋποθέτει πολίτες επαρκώς πληροφορούμενους, επαρκώς νοήμονες, ώστε να λαμβάνουν τις ορθές αποφάσεις, καθώς και ενδιαφερόμενους για την επιμέλεια των κοινών υποθέσεων, ώστε να περιορίζεται ο ρόλος των επαγγελματιών της πολιτικής. Οι πολίτες επίσης πρέπει να προτάσσουν το γενικό έναντι του ατομικού συμφέροντος, να αντιλαμβάνονται το πλεονέκτημα της ειδικής γνώσης ως προς την περιγραφή των προβλημάτων και να διαθέτουν την κοινή λογική ώστε να επιλέγουν μεταξύ των προταθεισών λύσεων.
Η δημοκρατία προϋποθέτει δημοκράτες και εύψυχους πολίτες.
*Ο κ. Άλκης Ν. Δερβιτσιώτης είναι Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.
