Το Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα – Διεθνείς δείκτες

Το ψήφισμα της ολομέλειας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 7/2/2024 για το Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα υπήρξε κόλαφος για την Κυβέρνηση της ΝΔ, καθώς κατήγγειλε με τους πιο αυστηρούς όρους την κατάσταση στη χώρα μας, χρησιμοποιώντας χαρακτηρισμούς που μέχρι τώρα συνηθίζονταν μόνο για τις «ανελεύθερες» (illiberal) δημοκρατίες της Ουγγαρίας και, μέχρι πρότινος, της Πολωνίας. Και αυτό σε μια συγκυρία όπου ο Κυριάκος Μητσοτάκης, με τη νομιμοποίηση των ομόφυλων γάμων, επιδίωκε να προβάλει σε Ελλάδα και εξωτερικό ένα φιλελεύθερο προφίλ. Η αντίδραση της Κυβέρνησης στο ψήφισμα υπήρξε σπασμωδική και θύμισε άλλες εποχές. Χαρακτήρισε το ψήφισμα «κατάπτυστο», συνωμοσία της Αριστεράς και Κεντροαριστεράς ενόψει των ευρωεκλογών (ενώ υπερψηφίστηκε από τέσσερις πολιτικές ομάδες, περιλαμβανομένων και των Φιλελευθέρων -της ομάδας δηλαδή όπου ανήκει ο Μακρόν)¹ . Οι Έλληνες Βουλευτές που το υπερψήφισαν καταγγέλθηκαν ως ανθέλληνες ² .

Η καταγγελία του ψηφίσματος του Ευρωκοινοβουλίου είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη καθώς γίνεται από μια παράταξη που αυτοδιαφημίζεται ως η κατεξοχήν φιλοευρωπαϊκή και που ομνύει στο όνομα της «ευρωπαϊκής κανονικότητας». Αρκεί κανείς να φανταστεί τι θα έλεγε η ΝΔ αν παρόμοιο ψήφισμα υιοθετούταν για την Ελλάδα επί κυβέρνησης Τσίπρα. Στις συνθήκες αυτές ήρθε για την κυβέρνηση ως μάνα εξ ουρανού η ετήσια έκθεση του βρετανικού Economist με τον Δείκτη Δημοκρατίας (EIU) που αξιολογεί τη δημοκρατία σε όλες τις χώρες του κόσμου (167 φέτος)³ . Με βάση τον δείκτη αυτό, το 2023 η Ελλάδα κατατάσσεται σε υψηλή θέση, 20 ή στον κόσμο και 9η ανάμεσα στα 27 κράτη μέλη της ΕΕ, υψηλότερα από χώρες όπως η Γαλλία, η Ισπανία, η Ιταλία και το Βέλγιο ή και οι ΗΠΑ. Μάλιστα, για πρώτη φορά από το 2010, η χώρα μας ανήκει στην ομάδα των «πλήρων δημοκρατιών» (full democracies), ενώ προηγουμένως κατατασσόταν στις «ελαττωματικές δημοκρατίες» (flawed democracies). Η Κυβέρνηση και τα προσκείμενα σ’ αυτήν ΜΜΕ πανηγύρισαν βέβαια για τη «λίστα Economist», και προσπάθησαν να εμφανίσουν την ταξινόμηση του έγκυρου περιοδικού ως σημαντικότερη από την κρίση ενός από τους βασικούς θεσμούς της ΕΕ.

Πόσο έγκυρη είναι όμως η ταξινόμηση του Economist;

Ο δείκτης Δημοκρατίας του βρετανικού περιοδικού είναι πράγματι ένα από τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται ευρέως στη Δύση για την αξιολόγηση του κράτους δικαίου των διαφόρων χωρών. Άλλοι τέτοιοι δείκτες είναι οι δείκτες Δημοκρατίας του αμερικανικού Freedom House (FH) και του Ινστιτούτου V-Dem του Πανεπιστημίου του Göteborg (Σουηδία), ο δείκτης Ελευθερίας του Τύπου των «Ρεπόρτερς Χωρίς Σύνορα» (RsF) και ο δείκτης «αντίληψης για τη διαφθορά» του οργανισμού «Transparency International» (TPI). Οι δείκτες αυτοί δεν είναι βέβαια υπεράνω αμφισβήτησης. Καταρτίζονται με βάση ιδεολογικά φιλελεύθερα κριτήρια και αξίες, επηρεάζονται από θέσεις τής υπό δυτική ηγεμονία «διεθνούς κοινότητας», ενώ και μεθοδολογικά παρουσιάζουν συχνά προβλήματα. Επί παραδείγματι, το Freedom House επηρεάζεται έντονα από την πολιτική της Ουάσιγκτον⁴ , ο δείκτης του Economist αντανακλά τις σαφείς συντηρητικές θέσεις του περιοδικού, ενώ ο δείκτης της Transparency International καταρτίζεται με βάση την «αντίληψη περί διαφθοράς» επιχειρηματιών, αντίληψη που επηρεάζεται από το πολιτικό κλίμα και τα ΜΜΕ που δεν αντανακλούν πάντοτε την πραγματική κατάσταση. Συνεπώς οι δείκτες αυτοί δεν αποτελούν θέσφατα, ιδίως από τη σκοπιά όσων βλέπουμε κριτικά το φιλελεύθερο mainstream. Από την άλλη πλευρά, δεν θα ήταν ορθό να απορρίψουμε εντελώς την αξία των κατατάξεων αυτών. Πρώτον, καταρτίζονται από σοβαρούς οργανισμούς που έχουν αναπτύξει μια αξιόλογη μεθοδολογία για τη σύγκριση κρατών, ασφαλώς όχι ουδέτερη, αλλά ούτε και εντελώς αυθαίρετη. Δεύτερον, τα κριτήρια που χρησιμοποιούν, αν και όχι αξιακά ουδέτερα, δεν είναι παντελώς διαφορετικά από αυτά μιας πιο κριτικής φιλοσοφίας. Σίγουρα τέμνονται με τα κριτήρια της δημοκρατικής Αριστεράς. Συνάγεται ότι η αξιολόγηση του κράτους δικαίου μιας χώρας ορθώς λαμβάνει υπόψη και τους δείκτες αυτούς. Αρκεί να τους βλέπουμε αποστασιοποιημένα και κριτικά.

Η κατάσταση το 2023

Ας δούμε τώρα πού τοποθετείται η Ελλάδα με βάση τους πέντε προαναφερθέντες δείκτες (Πίνακας).

Παρατηρούμε κατ’ αρχάς πως στους τέσσερεις από αυτούς (FH, V-Dem, RsF, TPI) η χώρα μας καταλαμβάνει μια από τις τελευταίες θέσεις στην ΕΕ (τελευταία στο RsF) και κάτω από την 50ή θέση παγκοσμίως (107 η στο RsF). Ιδιαίτερα εντυπωσιακός είναι βέβαια ο δείκτης για την ελευθερία του Τύπου που τοποθετεί την Ελλάδα όχι μόνο τελευταία στην ΕΕ (δηλαδή κάτω και από την Ουγγαρία), αλλά κάτω και από όλες τις βαλκανικές χώρες καθώς και από 28 αφρικανικές. Μόνο ο δείκτης EIU μας τοποθετεί στην 9 η θέση στην ΕΕ και στην 20ή θέση παγκοσμίως.

Συγκρίνοντας τους δύο ομοειδείς δείκτες (FH και EIU) (Διάγραμμα 1α), διαπιστώνουμε μεγάλες διαφορές στην αξιολόγηση των κρατών μελών της ΕΕ, με το EIU πότε να δίνει καλύτερο και πότε χειρότερο βαθμό από το FH. Η μεγαλύτερη όμως απόκλιση των δύο δεικτών (απόσταση από τον διαγώνιο άξονα στο Διάγραμμα 1α) είναι για την Ελλάδα (13 θέσεις!)⁵ . Αντίστοιχη είναι η εικόνα και αν συγκρίνουμε τους δείκτες EIU και V-Dem, επίσης ομοειδείς. Η μεγαλύτερη απόκλιση και εδώ είναι για την Ελλάδα (με 15 θέσεις!) (Διάγραμμα 1β)⁶ .

Αν σ’ αυτό προσθέσουμε πως οι δείκτες για την ελευθερία του Τύπου και για τη διαφθορά τοποθετούν και αυτοί την Ελλάδα στις τελευταίες θέσεις της ΕΕ και χαμηλά παγκοσμίως, γεννάται εύλογα το ερώτημα πόσο αξιόπιστη (πέρα από τις όποιες μεθοδολογικές διαφορές) είναι η εκτίμηση του Economist.

Διαχρονική εξέλιξη

Ένα σημαντικό ζήτημα με προφανείς πολιτικές διαστάσεις είναι η διαχρονική εξέλιξη των δεικτών για την Ελλάδα.

Δημοκρατία

Η σύγκριση των δεικτών δημοκρατίας FH και V-Dem με τον δείκτη EIU (Διαγράμματα 2α και 2β) παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σύμφωνα με τον δείκτη EIU, έχουμε επιδείνωση το 2013-2016, περίπου σταθερότητα (με ελαφρά άνοδο) ώς το 2020 και σημαντική βελτίωση τα τελευταία τρία χρόνια.

Αντίθετη είναι η εικόνα που προκύπτει από τους άλλους δύο δείκτες: Ο μεν δείκτης του FH εμφανίζει το επίπεδο της δημοκρατίας στην Ελλάδα να παραμένει αμετάβλητο τα πρώτα 4 χρόνια (2013-2016), στη συνέχεια όμως (2017-2020) να βελτιώνεται σταθερά, ενώ τα τρία τελευταία χρόνια επιδεινώνεται.

Ο δείκτης V-Dem δεν εμφανίζει σαφή τάση το 2016-2019, αν και σημειώνει μάλλον βελτίωση, καταγράφει όμως σαφή επιδείνωση τα έτη 2019-2023.
Σε πολιτική μετάφραση, αυτά σημαίνουν (χονδρικά) πως την περίοδο της συγκυβέρνησης ΝΔ-ΠΑΣΟΚ η δημοκρατία κατά το EIU υποβαθμίζεται, ενώ δεν επηρεάζεται κατά το FH. Την περίοδο διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ έχουμε σαφή αναβάθμιση της δημοκρατίας κατά το FH, και σταθερότητα ή και ελαφρά βελτίωση κατά EIU και V-Dem. Την περίοδο της ΝΔ έχουμε σημαντική βελτίωση κατά EIU, αλλά σαφή επιδείνωση σύμφωνα με τους άλλους δύο δείκτες. Επιβεβαιώνεται δηλαδή ακόμη πιο έντονα πως «κάτι δεν πάει καλά» με τον δείκτη του EIU. Καθώς δε είναι μάλλον πιο πιθανό ο Economist να «προτιμά» τη ΝΔ από τον ΣΥΡΙΖΑ, παρά το Freedom House ή και το V-Dem να προτιμούν τον ΣΥΡΙΖΑ από την ΝΔ, το συμπέρασμα δεν είναι δύσκολο.

Ελευθερία του Τύπου (Διάγραμμα 3)

Όσον αφορά την ελευθερία του Τύπου, ο σχετικός δείκτης (με τη σειρά της Ελλάδας) δείχνει μεγάλη επιδείνωση την πρώτη περίοδο της κρίσης (2010-2014), σταθερή βελτίωση την περίοδο ΣΥΡΙΖΑ (2015-2019) και θεαματική επιδείνωση τα δύο τελευταία χρόνια της ΝΔ⁷ . Με άλλα λόγια, στη σύγκριση κυβερνήσεων ΣΥΡΙΖΑ και ΝΔ ο δείκτης αυτός συνηγορεί με αυτούς του FH και του V-Dem, υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ. Ο δείκτης για την ελευθερία του Τύπου είναι πάντως εξαιρετικά χαμηλός για την Ελλάδα όλη την περίοδο μετά το 2009. Η χώρα μας καταλαμβάνει την 24 η με 27 η θέση στην ΕΕ-27 όλη αυτή την περίοδο. Χειρότερη ήταν μόνο η Βουλγαρία (αλλά το 2022 και 2023 μας «πέρασε» και αυτή) και τα έτη 2019-2021 και η Ουγγαρία και η Μάλτα.

Διαφθορά (Διάγραμμα 4)

Ο δείκτης του ΤΡΙ δείχνει πως (με βάση τη σειρά) η θέση της Ελλάδας επιδεινώθηκε σχεδόν συνεχώς από το 2000 ώς και το 2012, κυρίως μεν επί κρίσης (2009-2012), αλλά και επί κυβερνήσεων Σημίτη και Καραμανλή. Στη συνέχεια βελτιώθηκε σταθερά ώς το 2015. Από το 2016 ώς και το 2023 δεν υπήρξε σαφής τάση, ίσως μια ανεπαίσθητη βελτίωση μετά το 2019. Η διαφθορά παραμένει ωστόσο μεγαλύτερη από ό,τι στις αρχές της χιλιετίας. Η ταξινόμηση με βάση τη βαθμολογία δείχνει μια ελαφρά μείωση της διαφθοράς όλη την περίοδο μετά το 2015. Το πολιτικό συμπέρασμα που συνάγεται είναι πως η κατάσταση χειροτέρευε περίπου σταθερά την πρώτη δωδεκαετία του αιώνα μας, βελτιώθηκε αισθητά την περίοδο της συγκυβέρνησης (μέτρα μνημονίων; έλλειψη χρημάτων για τροφοδότηση διαφθοράς;), στη συνέχεια δε βελτιώνεται οριακά, χωρίς αισθητή διαφορά μεταξύ κυβερνήσεων ΣΥΡΙΖΑ και ΝΔ. Η διαφθορά παραμένει όμως σε υψηλότερα επίπεδα απ’ ό,τι προ εικοσαετίας και βέβαια είναι πολύ υψηλή με μέτρα ΕΕ (στην 22 η με 27 η θέση, όλη την περίοδο από το 2012).

Συμπέρασμα

Η θετική εικόνα του δείκτη δημοκρατίας του Economist που πρόβαλε η κυβέρνηση της ΝΔ για να αντισταθμίσει το καταδικαστικό ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου για το κράτος δικαίου στην Ελλάδα, διαψεύδεται από άλλους τέσσερεις, τουλάχιστον εξίσου εγκύρους, σχετικούς διεθνείς δείκτες. Η απόκλιση του Economist από όλους αυτούς τους δείκτες είναι τόσο μεγάλη που γεννά εύλογα ερωτηματικά για το πώς καταρτίστηκε. Και βέβαια, χρειάζεται αρκετή τόλμη για να επικαλείται η κυβέρνηση μόνον αυτόν.

*Πρώην στέλεχος Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μέλος της «Νέας Αριστεράς»

—

Παραπομπές

1.Το ψήφισμα υιοθετήθηκε με ψήφους 329-254 και 26 λευκά. Υπέρ ψήφισαν οι ομάδες των Σοσιαλδημοκρατών, των Φιλελευθέρων, των Πρασίνων και της Αριστεράς, καθώς και εννέα βουλευτές του κεντροδεξιού ΕΛΚ (στο οποίο ανήκει η ΝΔ). Άλλοι έξι βουλευτές του ΕΛΚ ψήφισαν λευκό.
2. Από τους Έλληνες ευρωβουλευτές, υπέρ ψήφισαν, οι δύο του ΣΥΡΙΖΑ (Αρβανίτης, Κουντουρά), ο Ν.Παπανδρέου του ΠΑΣΟΚ, καθώς και οι ανεξάρτητοι Γεωργούλης και Κόκκαλης (πρώην ΣΥΡΙΖΑ) και Κύρτσος (πρώην ΝΔ). Υπέρ τάχθηκαν με δηλώσεις τους και οι δύο που πρόσκεινται στη «Νέα Αριστερά» αλλά απουσίαζαν για λόγους υγείας (Παπαδημούλης, Κούλογλου). Κατά ψήφισαν οι βουλευτές της ΝΔ (πλην του Μεϊμαράκη που απουσίαζε), οι δύο ακροδεξιοί (Κωνσταντίνου και Φράγκος) και η ανεξάρτητη (πρώην ΠΑΣΟΚ) Καϊλή. Απείχαν οι δύο βουλευτές του ΚΚΕ. Απών και ο χρυσαυγίτης Λαγός.
3.Economist Intelligence Unit, Democracy Index 2023, Age of Conflict, 84 σελ.
4.Κύριος χρηματοδότης του είναι το State Department.
5.Η επόμενη μεγαλύτερη απόκλιση είναι για το Βέλγιο (10 θέσεις), στο οποίο όμως το EIU δίνει χειρότερο βαθμό.
6.Και εδώ η επόμενη μεγαλύτερη απόκλιση είναι για το Βέλγιο (12 θέσεις), με το EIU να του δίνει χειρότερο βαθμό.
7.Πάντως η βελτίωση την περίοδο ΣΥΡΙΖΑ οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στο ότι άλλες χώρες πήγαν χειρότερα (και άρα η σειρά της Ελλάδας βελτιώθηκε). Αν εξετάσουμε τη βαθμολογία της χώρας μας, αυτή μένει περίπου σταθερή την περίοδο 2015-2019. Τα άλλα δύο συμπεράσματα όμως (επιδείνωση επί πρώτων μνημονίων και πάλι τα τελευταία δύο χρόνια) επιβεβαιώνονται και από τη βαθμολόγηση.

ΠΗΓΗ