Η Προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος στη Μεσόγειο

Του Μηνά Σαλούστρου

Εισαγωγή

Η Μεσόγειος Θάλασσα είναι ένα μοναδικό και σημαντικό οικοσύστημα το οποίο φιλοξενεί ένα μεγάλο αριθμό θαλάσσιας χλωρίδας και πανίδας και πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες. Ωστόσο, όπως άλλωστε συμβαίνει και με άλλες θάλασσες στον πλανήτη, αντιμετωπίζει προβλήματα ρύπανσης, υπεραλιείας και αυτό της κλιματικής αλλαγής. Σύμφωνα με 20ετή μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Γαλλικό Ινστιτούτο Ifremer, η Μεσόγειος είναι η πιο μολυσμένη θάλασσα στην Ευρώπη από απόβλητα. Περίπου 200.000 τόνοι πλαστικών απορρίπτονται ετησίως στη Μεσόγειο Θάλασσα με δραματικές επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον[1]. Προκειμένου να προστατευθεί και να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα αυτά, έχουν ληφθεί πρωτοβουλίες και συμφωνίες σε διεθνές αλλά και περιφερειακό επίπεδο. Στην εργασία αυτή, θα αναφερθούμε στα γενικά χαρακτηριστικά της Μεσογείου θάλασσας, ακροθιγώς με το γενικότερο νομικό πλαίσιο προστασίας των θαλασσών και εκτενέστερα με τις συμβάσεις προστασίας του θαλασσίου περιβάλλοντος της Μεσογείου. Τέλος, θα δούμε και κάποιες πρωτοβουλίες και τον ρόλο Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων στην προσπάθεια προστασίας της.

Mare Nostrum

Η Μεσόγειος είναι μία ολιγοτροφική ημίκλειστη λεκάνη, με μέσο βάθος τα    1500μ, η οποία επικοινωνεί με τον Ατλαντικό Ωκεανό μέσω των στενών του Γιβραλτάρ, μέσω μίας τεχνητής διώρυγας με την Ερυθρά θάλασσα και μέσω ενός στενού φυσικού πορθμού, τα Δαρδανέλια, με τη Μαύρη θάλασσα. Αποτελεί έναν χώρο που αναπτύσσονται μοναδικά οικοσυστήματα φυτών και ζώων, ενώ λόγω της ιδιομορφίας των στενών, η ανταλλαγή ύδατος μεταξύ Ατλαντικού και Μεσογείου είναι σχετικά μικρή, εξ’ ου και οι περιορισμένες παλίρροιες. Κατέχει νευραλγική γεωγραφική θέση ανάμεσα στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, όπου ζουν περίπου 450 εκατ.  άνθρωποι, αριθμός που σε λίγα χρόνια θα αυξηθεί στα 520 εκατ., με τα 150 εκατ. να ζουν σε παράκτιες ή κοντά σε παράκτιες περιοχές. Συνολικά, η Μεσόγειος Θάλασσα συνορεύει με 21 διαφορετικά έθνη, μερικά από αυτά έχουν σύνορα κατά μήκος της Μεσογείου όπως την Ελλάδα, την Ισπανία, τη Γαλλία, το Μονακό, τη Μάλτα κ.α.  ενώ φιλοξενεί πάνω από 3.000 νησιά. Τα μεγαλύτερα από τα οποία είναι η Σικελία, η Σαρδηνία, η Κορσική, η Κύπρος και η Κρήτη. Είναι μια από τις πιο πολυσύχναστες θάλασσες στον κόσμο, με το εμπόριο και τη ναυτιλία να κατέχουν εξέχουσα θέση. Σημαντική είναι και η αλιευτική δραστηριότητα στα ύδατά της, όπως άλλωστε και ο τουρισμός που αποτελεί ένα μεγάλο μέρος της οικονομίας της περιοχής. Το κλίμα, οι παραλίες και οι ιστορικοί τόποι, αποτελούν πόλο έλξης για περίπου 200 εκατ. επισκέπτες ετησίως, γεγονός που έχει και αρνητικό αντίκτυπο, μιας και συμβάλλει στην επιβάρυνσή της[2]

Η Μεσόγειος έχει καταστεί ευάλωτη μέσω της συνεχούς επιβάρυνσης των παράκτιων αλλά και θαλάσσιων συστημάτων της από ρυπογόνους παράγοντες, το 80% των οποίων προέρχεται από χερσαίες πηγές. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφερθούμε στην απουσία σταθμών βιολογικού καθαρισμού λυμάτων σε πάνω από τα μισά αστικά κέντρα της Μεσογείου, ενώ μεγάλο ποσοστό των λυμάτων των περιοχών αυτών, περίπου 60%, απορρίπτονται αυτούσια στη θάλασσα. Το πρόβλημα διογκώνεται ιδιαίτερα σε χώρες της νοτιοανατολικής Μεσογείου όπου υπάρχει παντελής απουσία μηχανισμού διαχείρισης των απορριμμάτων. Γεωργικά, βιομηχανικά και αστικά απόβλητα, παθογόνοι οργανισμοί, βαρέα μέταλλα, ραδιενεργές ουσίες είναι μερικοί ακόμη ρυπογόνοι παράγοντες που μεταφέρονται μέσω των απορροών των ποταμών στη Μεσόγειο Θάλασσα δημιουργώντας ένα επικίνδυνο μείγμα. Στον μακρύ κατάλογο των επιβαρυντικών παραγόντων μπορούμε να αναφέρουμε επιγραμματικά και τα παρακάτω:

• Ναυτιλία (ακάθαρτο θαλάσσερμα, σκουπίδια, ακάθαρτο νερό, ηχορύπανση)

• Κατασκευαστικά έργα

• Μόλυνση μέσω της ατμόσφαιρας (ρυπογόνοι παράγοντες όπως οξείδια του αζώτου και διοξείδιο του θείου μεταφέρονται στη θάλασσα με τη βροχή)

• Μόλυνση με πλαστικά και μικροπλαστικά τα οποία αποτελούν τεράστιο κίνδυνο για το θαλάσσιο οικοσύστημα[3].

Πριν προχωρήσουμε στις συμφωνίες και τις συμβάσεις προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος, θα πρέπει να δούμε τον ορισμό της ρύπανσης όπως αυτός δίνεται μέσα από το Δίκαιο της Θάλασσας. Στο άρθρο 1(4) του ΔΘ, ρύπανση ορίζεται ως εξής:

«Ρύπανση του θαλασσίου περιβάλλοντος σημαίνει την απόθεση από τον άνθρωπο, αμέσως ή εμμέσως, ουσιών ή ενέργειας στο θαλάσσιο περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων και των εκβολών ποταμών, η οποία έχει ως αποτέλεσμα ή ενδέχεται να έχει ως αποτέλεσμα την επέλευση βλαβερών συνεπειών ή βλάβης στους βιολογικούς πόρους και την θαλάσσια ζωή , κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία, παρακώλυση των θαλασσίων δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των αλιευτικών και άλλων νόμιμων χρήσεων της θάλασσας, πτώση της ποιότητας χρησιμοποίησης του θαλάσσιου ύδατος και υποβάθμιση της αναψυχής.»[4]

Oι Διεθνείς Συνθήκες προστασίας της θάλασσας

Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) αποτελεί τη διεθνή συμφωνία για την εφαρμογή ενός νομικού πλαισίου για όλες τις θαλάσσιες δραστηριότητες. Η Σύμβαση είναι αποτέλεσμα της τρίτης Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS III), η οποία πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1973 και 1982, ενώ από τον Ιούνιο του 2016, οι συμβαλλόμενες χώρες είναι 168 συμπεριλαμβανομένης και της Ε.Ε.  Η UNCLOS αντικατέστησε τέσσερις συνθήκες της Σύμβασης του 1958 για την Ανοικτή Θάλασσα και τέθηκε σε ισχύ το 1994.  Μεταξύ άλλων, θεσπίζει υποχρεώσεις για την προστασία του περιβάλλοντος των θαλασσών από ρυπογόνες ουσίες, μέσω μίας περιβαλλοντικής πολιτικής σε παγκόσμιο αλλά και περιφερειακό επίπεδο[5].

Προκειμένου να γίνει αντιληπτό το σύστημα προστασίας του θαλασσίου περιβάλλοντος του Δικαίου της Θάλασσας, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι διεθνείς και περιφερειακές περιβαλλοντικές συμβάσεις και κανόνες στα οποία η Σύμβαση παραπέμπει και υιοθετούνται από το αρμόδιο διεθνές όργανο, δηλαδή τον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό (Ι.Μ.Ο.)[6].

Xαρακτηριστικά του Δικαίου του Περιβάλλοντος

Βασικός στόχος του δικαίου για την προστασία του περιβάλλοντος θα πρέπει να είναι η πρόληψη και όχι η εκ των υστέρων αντιμετώπιση των αρνητικών καταστάσεων και γεγονότων που το επιβαρύνουν. Η αρχή της προλήψεως έχει αρχίσει να ενσωματώνεται στις εθνικές νομοθεσίες των κρατών μελών της Ε.Ε., παρέχοντας κατ’ αυτό τον τρόπο ένα δίχτυ προστασίας στο περιβάλλον της εκάστοτε χώρας. Στην Ελλάδα υιοθετήθηκε από τον νόμο 1650/86.[7]

Όταν η ζημιά προς το περιβάλλον έχει ήδη συντελεσθεί, ο υπαίτιος καλείται να αποκαταστήσει τη ζημιά, να αναλάβει τα κόστη επανορθώσεως και να φροντίσει να αποφευχθούν μελλοντικά τέτοιες καταστάσεις. Ο νομοθέτης έχει προβλέψει ειδικά τέλη τα οποία επιβάλλονται κυρίως σε επιχειρήσεις αλλά και φυσικά πρόσωπα,  ανάλογα με το ρυπαντικό φορτίο, τα απόβλητα που απορρίπτονται κλπ. Η Αρχή του ρυπαίνοντος ενσωματώθηκε και αυτή στο Ελληνικό κράτος στον νόμο 1650/86[8].

Η Αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης, με σκοπό την ισορροπία μεταξύ προστασίας του περιβάλλοντος και οικονομικής ανάπτυξης, εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στη Συνδιάσκεψη του Rio De Janeiro το 1992. Προβλέπει την ανάπτυξη που δεν συντελείται εις βάρος του περιβάλλοντος, με ευρεία χρήση ΑΠΕ, ορθή χρήση των υδάτινων πόρων και τη λιγότερη δυνατή ρύπανση[9].

Η κοινή και συντονισμένη δράση για την προστασία του περιβάλλοντος περιγράφεται από την Αρχή της συνεργασίας – επικουρικότητας (ν. 1650/86). Χαρακτηριστικό της αρχής αυτής είναι και η πρόβλεψη για την αποτροπή συγκρούσεων μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου συμφέροντος και η ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ των πολιτών και των κυβερνήσεων[10].

Η Αρχή της δημοσιότητας προβλέπει τη φανερή δράση των διοικητικών οργάνων και των αντίστοιχων εγγράφων προκειμένου να διασφαλιστεί η πληροφόρηση των πολιτών για τις εκάστοτε δραστηριότητες και τη δυνητική αμφισβήτηση της νομιμότητας αυτών (ν. 1599/86)[11]

Tα διεθνή πρότυπα

Η πρώτη πρόβλεψη για την αντιμετώπιση της ρύπανσης του θαλασσίου περιβάλλοντος έγινε στη Διεθνή Σύμβαση «περί προλήψεως της ρυπάνσεως της θαλάσσης δια πετρελαίου» (OILPOL 1954) (ΝΔ 4529/1966, ΦΕΚ Α΄154) αλλά και στις Συμβάσεις της Γενεύης του 1958. Στη συγκεκριμένη Σύμβαση, (OILPOL 1954), όπως γίνεται αντιληπτό, προσεγγίζεται η αντιμετώπιση της ρύπανσης από ένα μόνο παράγοντα, δηλαδή το πετρέλαιο. Στις Συμβάσεις της Γενεύης, κατά παρόμοιο τρόπο, υπάρχουν ειδικές προβλέψεις για ρύπανση που προέρχεται από την έρευνα και εκμετάλλευση του βυθού και την πόντιση ραδιενεργών ουσιών στην ανοικτή θάλασσα.

Το 1972, στη Διάσκεψη της Στοκχόλμης για την Προστασία του Περιβάλλοντος, η ρύπανση της θάλασσας εξετάστηκε ευρύτερα, ενώ εγκρίθηκαν και κανόνες για έλεγχο και πρόληψη της θαλάσσιας ρύπανσης, επίσης τονίζεται και η δέσμευση-υποχρέωση των κρατών για προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και της οικολογικής ισορροπίας.

Οι σημαντικότερες περιβαλλοντικές συμβάσεις  συνοψίζονται ως εξής:

1. Σύμβαση «περί προλήψεως της ρυπάνσεως της θαλάσσης από πλοία» (MARPOL 1973/1978) (Ν. 1269/1982, ΦΕΚ Α΄89), η οποία αντικατέστησε την OILPOL. Προβλέπει ζητήματα όπως η ρύπανση από πετρελαιοειδή, τοξικές ουσίες, επιβλαβείς ουσίες και απορρίμματα πλοίων.
2. Σύμβαση (Βρυξέλλες, 1969) για την Επέμβαση στην Ανοικτή Θάλασσα σε Περίπτωση Ατυχημάτων από Ρύπανση Πετρελαίου.
3. Πρωτόκολλο (Λονδίνο, 1973) για την Επέμβαση στην Ανοικτή Θάλασσα σε Περιπτώσεις Ρύπανσης από Άλλες Ουσίες εκτός Πετρελαίου.
4. Σύμβαση (1990) για την Ετοιμότητα, Συνεργασία και Αντιμετώπιση της Ρύπανσης της Θάλασσας από Πετρέλαιο.
5. Η Σύμβαση (Λονδίνο, 1972) «Περί προλήψεως της ρύπανσης της θαλάσσης εξ’ απορρίψεως καταλοίπων και άλλων υλών.»[12]

Η ιδιομορφία και τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά κάποιων θαλασσών δημιούργησαν δυσκολίες στην εφαρμογή των Διεθνών Συμβάσεων. Αυτός ήταν και ο λόγος που συνάφθηκαν Συμβάσεις τοπικού χαρακτήρα, όπου λαμβάνουν υπόψη τους και τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε περιοχής, σύμφωνα πάντα με το πρόγραμμα των Η.Ε. για το περιβάλλον (UNEP)[13].

Tο Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης.

Στις αρχές του 1970, η επιστημονική κοινότητα είχε αποφανθεί ότι η Μεσόγειος ήταν στα πρόθυρα οικολογικής κατάρρευσης εξαιτίας των παραγόντων ρύπανσης και υπεραλιείας που προαναφέραμε. Το Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης (MAP-Mediterranean Action Plan) γεννήθηκε από αυτόν ακριβώς τον φόβο[14].

Είναι ένα περιφερειακό σχέδιο του Προγράμματος Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον (UNEP), που δημιουργήθηκε το 1975 και αναθεωρήθηκε το 1995. Αποτελεί ένα πλαίσιο μέσω του οποίου τα μεσογειακά κράτη καλούνται να συνεργαστούν προκειμένου να προωθηθεί η προστασία του οικοσυστήματος της μεσογείου θάλασσας, ενώ ταυτόχρονα παρακολουθεί την εφαρμογή των άρθρων και πρωτοκόλλων της Σύμβασης της Βαρκελώνης ως ο κύριος μηχανισμός για την υλοποίηση των στόχων της. Το Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης, εφεξής ΜΣΔ, συντονίζει τις δραστηριότητες διαφόρων εθνικών και περιφερειακών φορέων που εμπλέκονται στην προστασία του περιβάλλοντος, διευκολύνει την τεχνική και επιστημονική συνεργασία και παρέχει ένα φόρουμ για διάλογο πολιτικής και λήψη αποφάσεων.

Περαιτέρω, το ΜΣΔ προωθεί τη βιώσιμη ανάπτυξη στην περιοχή μέσω μιας σειράς δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένης της επιστημονικής έρευνας, συγκεκριμένων πολιτικών που προωθούνται σε κυβερνήσεις, ΜΚΟ και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς. Αντιμετωπίζει μια ποικιλία περιβαλλοντικών ζητημάτων, συμπεριλαμβανομένης της ρύπανσης από χερσαίες πηγές, των θαλάσσιων απορριμμάτων, της φθίνουσας βιοποικιλότητας και της κλιματικής αλλαγής. Το σχέδιο λειτουργεί επίσης για την προώθηση του βιώσιμου τουρισμού, τη διαχείριση της αλιείας και της ολοκληρωμένης διαχείρισης των παράκτιων ζωνών.

Συνεργάζεται επίσης με διάφορους περιφερειακούς και διεθνείς οργανισμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός και η Σύμβαση της Βαρκελώνης για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος και της Παράκτιας Περιοχής της Μεσογείου. Απώτερος στόχος της είναι να διασφαλίσει τη βιώσιμη χρήση και διατήρηση της Μεσογείου και των πόρων της για τις μελλοντικές γενιές.

Το Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης (ΜΣΔ) και η Σύμβαση της Βαρκελώνης είναι στενά συνδεδεμένες πρωτοβουλίες με στόχο την προστασία και τη βελτίωση του μεσογειακού περιβάλλοντος[15].

Σύμβαση της Βαρκελώνης και τα άρθρα της.

Η Σύμβαση της Βαρκελώνης υπογράφηκε το 1976, ως συμφωνία πλαίσιο για την προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των μεσογειακών χωρών για την προστασία του θαλάσσιου και παράκτιου περιβάλλοντος της περιοχής και τέθηκε σε ισχύ στις   15 Απριλίου 1978, ενώ τροποποιήθηκε το 1995.  Η Σύμβαση, η οποία είναι νομικά δεσμευτική, στοχεύει στην πρόληψη και μείωση της ρύπανσης, την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και των φυσικών πόρων στη Μεσόγειο Θάλασσα και τις παράκτιες περιοχές της. Τα 22 συμβαλλόμενα μέρη της Σύμβασης της Βαρκελώνης είναι η Αλβανία, η Αλγερία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη,    η Κροατία, η Κύπρος, η Αίγυπτος, η Γαλλία, η Ελλάδα (Νόμος: 855/78 & 3022/02), το Ισραήλ, η Ιταλία, ο Λίβανος, η Λιβύη, η Μάλτα, το Μονακό, το Μαυροβούνιο,    το Μαρόκο, η Σλοβενία, η Ισπανία, η Αραβική Δημοκρατία της Συρίας , Τυνησία, Τουρκία και Ευρωπαϊκή Ένωση[16].

H Γραμματεία της Σύμβασης της Βαρκελώνης εδρεύει στην Αθήνα από το 1975 όπου και έχει δημιουργηθεί και ένας εποπτικός και επιστημονικός μηχανισμός για τη θαλάσσια ρύπανση, με την ονομασία MEDPOL. Το πρόγραμμα συνεργάζεται με εθνικές και περιφερειακές αρχές, ερευνητικά ιδρύματα και άλλους ενδια-φερόμενους φορείς για την ανάπτυξη και εφαρμογή μέτρων πρόληψης και ελέγχου της ρύπανσης. Μερικές από τις βασικές δραστηριότητες του προγράμματος MEDPOL περιλαμβάνουν την παρακολούθηση και την αξιολόγηση των επιπέδων ρύπανσης, την ανάπτυξη κατευθυντήριων γραμμών και βέλτιστων πρακτικών για την πρόληψη και τον έλεγχο της ρύπανσης, την κατάρτιση καθώς και εκστρατείες ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης του κοινού.

Μαζί, η Σύμβαση της Βαρκελώνης και το ΜΣΔ, έχουν σημειώσει σημαντική πρόοδο στην προστασία του μεσογειακού περιβάλλοντος. Όπως θα δούμε πιο αναλυτικά παρακάτω, μέσω των άρθρων και πρωτοκόλλων που έχουν υιοθετηθεί προωθούν τη βιώσιμη ανάπτυξη, καταπολεμούν τη ρύπανση και προστατεύουν τη θαλάσσια βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα της περιοχής[17]

Η Σύμβαση της Βαρκελώνης αποτελείται από 29 άρθρα και 7 πρωτόκολλα, καλύπτοντας, παράγοντες ρύπανσης, τρόπων αντιμετώπισής τους, απόδοσης ευθυνών, αποζημίωσης, προώθησης συνεργασιών και επιστημονικής έρευνας, προκειμένου να αποφεύγονται τα περιστατικά ρύπανσης αλλά και να  αντιμετωπίζονται άμεσα αυτά που θα προκύπτουν.

Επισκόπηση των σημαντικότερων άρθρων της Σύμβασης:

Σύμφωνα με το άρθρο 4, τα συμβαλλόμενα μέρη θα λάβουν όλα τα απαραίτητα με τη Σύμβαση και πρωτόκολλα μέτρα, προκειμένου να αποφευχθούν και να καταπολεμηθούν περιπτώσεις ρύπανσης της Μεσογείου Θάλασσας. Ταυτόχρονα,    θα εργαστούν για την προστασία και ενίσχυση του οικοσυστήματος, τη βιώσιμη ανάπτυξη και δεσμεύονται να προωθήσουν τη μεταξύ τους συνεργασία. Το εν λόγω άρθρο δεσμεύει τα συμβαλλόμενα μέρη για την εφαρμογή του ΜΣΔ, λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις της Μεσογειακής Επιτροπής.

Προκειμένου να ενδυναμωθεί η βιώσιμη ανάπτυξη, τα μέρη της Σύμβασης θα πρέπει να ενισχύσουν την αρχή της πρόληψης και την αρχή του «ο ρυπαίνων πληρώνει», ενώ ταυτόχρονα να υπάρξει μέριμνα για εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκύπτουν λόγω συγκεκριμένων δραστηριοτήτων.

Περαιτέρω στο άρθρο 4 βλέπουμε την αναβάθμιση της συνεργασίας των μερών σε θέματα εκτίμησης και αντιμετώπισης περιστατικών ρύπανσης, θέματα δικαιοδοσίας, ανταλλαγής πληροφοριών και διαβουλεύσεων. Τίθεται επί τάπητος το θέμα της ολοκληρωμένης διαχείρισης των παράκτιων ζωνών και η προστασία περιοχών περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος και η λελογισμένη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Τέλος, προβλέπεται η χρήση περιβαλλοντικά συμβατής, «καθαρής» τεχνολογίας και μεταφορά τεχνογνωσίας.

Στο άρθρο 5 προβλέπεται η λήψη μέτρων για την αποφυγή και αντιμετώπιση της ρύπανσης που προκαλείται κατά τη διαδικασία απόρριψης από πλοία και αεροσκάφη. Η πρόβλεψη για την ρύπανση που προκαλείται από πλοία γίνεται πιο συγκεκριμένη στο άρθρο 6 της Σύμβασης  όπου τα συμβαλλόμενα μέρη καλούνται να λάβουν μέτρα τα οποία θα αντιμετωπίζουν δραστικά αυτό το είδος ρύπανσης και την εφαρμογή της σχετικής διεθνούς νομοθεσίας.

Όσον αφορά τη ρύπανση που συντελείται κατά τη διάρκεια εξερεύνησης και εκμετάλλευσης του πυθμένα και της υφαλοκρηπίδας, προβλέπεται σύμφωνα με το άρθρο 7, πως τα συμβαλλόμενα μέρη θα λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη και αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων.

Όπως προαναφέραμε, οι χερσαίοι ρυπογόνοι παράγοντες αποτελούν το 80% της ρύπανσης της Μεσογείου Θάλασσας. Η Σύμβαση, ιδιαίτερα μετά την αναθεώρησή της του 1980, έχει προβλέψει στο άρθρο 8 το συγκεκριμένο είδος ρύπανσης αναφέροντας ότι όλα τα συμβαλλόμενα μέρη θα πρέπει να λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα για την αποφυγή, καταπολέμηση και τη μείωσή της. Περαιτέρω, προωθείται η συνεργασία μεταξύ των μερών και η κατάρτιση σχεδίων, για τη σταδιακή κατάργηση επικίνδυνων και τοξικών ουσιών, αλλά και εκείνων των ουσιών που η διαχείριση είναι δύσκολη, όπως π.χ. μη βιοδιασπώμενα υλικά ή μερικώς βιοδιασπώμενα. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 8 καλύπτει:

α. Τη ρύπανση που προκαλείται από χερσαίες πηγές της επικράτειας των συμβαλλομένων μερών και φθάνουν στη Μεσόγειο Θάλασσα με άμεσο (απευθείας εκροή στη θάλασσα) ή έμμεσο τρόπο (ποτάμια, κανάλια, υδάτινα ρεύματα, υπόγεια και επιφανειακά).

β. Τους χερσαίους ρυπογόνους παράγοντες που μεταφέρονται στη θάλασσα μέσω της ατμόσφαιρας.

Στο νέο άρθρο 10  της Σύμβασης προβλέπεται η διατήρηση και προστασία της βιοποικιλότητας της ευαίσθητης, σπάνιας χλωρίδας και πανίδας της περιοχής, αλλά και των οικοσυστημάτων που απειλούνται ή κινδυνεύουν από παράγοντες όπως η ρύπανση.

Στο νέο άρθρο 11 η Σύμβαση δεσμεύει τα μέρη της προκειμένου να ληφθούν όλα τα απαραίτητα και κατάλληλα μέτρα για την αποφυγή και καταπολέμηση της ρύπανσης που προέρχεται κατά τη διασυνοριακή μεταφορά επικίνδυνων αποβλήτων και όπου είναι εφικτό, ο τερματισμός τέτοιου είδους μεταφορών.

Όσον αφορά τη συνεργασία σε περιπτώσεις εκτάκτων αναγκών, προβλέπεται από το άρθρο 9, όπου τα συμβαλλόμενα μέρη πρέπει να λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα για την εξάλειψη και αντιμετώπιση των καταστάσεων και των ζημιών που θα προκύψουν. Περαιτέρω, προβλέπει την υποχρέωση των μερών να ενημερώσουν τον Οργανισμό της Σύμβασης για τα έκτακτα περιστατικά που θα περιέλθουν στην αντίληψή τους.

Οι συνεργασίες στον τομέα των νέων τεχνολογιών και οι εξελίξεις στις επιστήμες περιβάλλοντος γίνονται εργαλείο στα χέρια της Σύμβασης (άρθρο 11) για την αποφυγή και αντιμετώπιση περιστατικών ρύπανσης. Πιο συγκεκριμένα, προωθούνται σχετικά διεθνή σχέδια, δράσεις , μελέτες, για την ενίσχυση του σκοπού της Σύμβασης. Περαιτέρω, τα μέρη της Σύμβασης καλούνται να νομοθετήσουν και σε εθνικό επίπεδο, αναλόγως και σύμφωνα με τα συμφωνηθέντα της Σύμβασης και των Πρωτοκόλλων της (11^Α).

Η Σύμβαση τέλος προβλέπει (άρθρο 12) και απόδοση ευθυνών στους υπαίτιους ρύπανσης που προέρχεται από δραστηριότητες που παραβιάζουν τα άρθρα και τα πρωτόκολλά της και κατ’ επέκταση την αποζημίωση όσων ζημιώθηκαν από τις δραστηριότητες αυτές[18].

Τα Πρωτόκολλα της Σύμβασης της Βαρκελώνης

α. Το Πρωτόκολλο για τις βυθίσεις.  (Έναρξη ισχύος από τις 15-04-1978)

• Σχετίζεται αποκλειστικώς με τη ρύπανση που προκαλούν αεροσκάφη και πλοία στη Μεσόγειο.
• Απαγορεύει την απόρριψη συγκεκριμένων τύπων αποβλήτων όπως π.χ. τοξικά, υδράργυρο, πλαστικά, πετρέλαιο κλπ.
• Υποχρεώνει για έκδοση άδειας για την απόρριψη συγκεκριμένων τύπων αποβλήτων όπως π.χ. μόλυβδο, αρσενικό, συγκεκριμένα φυτοφάρμακα κλπ.

β. Πρωτόκολλο για τις κρίσιμες καταστάσεις και την πρόληψη  (Έναρξη ισχύος από τις 25-06-2004)

• Περιλαμβάνει κανόνες για τη συνεργασία των μερών της Σύμβασης σε περιπτώσεις εκτάκτου ανάγκης, πρόληψης και αντιμετώπισης περιστατικών ρύπανσης.
• Προωθεί την εφαρμογή των διεθνών κανονισμών που εκδίδονται σύμφωνα με τον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό.
• Καταρτίζει τα επιχειρησιακά σχέδια που πρέπει να εφαρμόζονται σε περιπτώσεις ρύπανσης από πλοία, αλλά και τα μέτρα έκτακτης ανάγκης που λαμβάνονται σε παράκτιες εγκαταστάσεις, λιμάνια κλπ.

γ. Πρωτόκολλο για τη ρύπανση από χερσαίες πηγές    (Έναρξη ισχύος από τις 06-11-1983)

• Ασχολείται με τη ρύπανση που προέρχεται από εκροές ποταμών, κανάλια και υδάτινα ρεύματα αλλά και από οποιαδήποτε άλλη πηγή και δραστηριότητα σε έδαφος μέρους του πρωτοκόλλου.
• Προβλέπει τις ουσίες εκείνες που απαγορεύεται να απορρίπτονται στη Μεσόγειο αλλά και τους τρόπους αντιμετώπισης της ρύπανσης που δημιουργείται από αυτές.
• Προβλέπει ειδικές άδειες για συγκεκριμένες κατηγορίες ουσιών που δύνανται να απορριφθούν στη Μεσόγειο.
• Προωθεί τη συνεργασία στην έρευνα και την πληροφόρηση, κατάρτιση προγραμμάτων και κανόνων για την παύση χρήσης των παραπάνω ουσιών.

δ. Πρωτόκολλο για τις ειδικά προστατευόμενες περιοχές και τη βιοποικιλότητα (Έναρξη ισχύος από τις 12-12-1999)

Ασχολείται με:

• Τις προστατευόμενες περιοχές της Μεσογείου.
• Τη διατήρηση και προστασία των φυσικών πόρων.
• Τη διατήρηση και προστασία της βιοποικιλότητας.
• Τη δημιουργία προστατευόμενων περιοχών.
• Αξιώνει από τα συμβεβλημένα μέρη να υιοθετήσουν ένα modus operandi για την οργάνωση και διαχείριση των υπό προστασία περιοχών, με κυριότερους άξονες την (α) απαγόρευση απόρριψης ή εκφόρτωσης αποβλήτων και (β) τον έλεγχο των μη γηγενών και γενετικώς τροποποιημένων ειδών που εντάσσονται στο περιβάλλον της Μεσογείου .
• Προβλέπει τους κανόνες σε εθνικό και τοπικό επίπεδο για την προστασία της χλωρίδας και πανίδας της Μεσογείου.

ε. Πρωτόκολλο Offshore (Έναρξη ισχύος από τις 29-03-2013)

Ασχολείται με τις υπεράκτιες δραστηριότητες έρευνας και εκμετάλλευσης και συγκεκριμένα με:

• Εγκρίσεις ή μη των δραστηριοτήτων αυτών.
• Την διαχείριση και απομάκρυνση εγκαταλελειμμένων εγκαταστάσεων.
• Τη διαχείριση επικίνδυνων ουσιών.
• Απόδοση ευθυνών και αποζημίωσης.
• Συντονιστικές αρμοδιότητες με τα υπόλοιπα μέρη της Σύμβασης.
• Προβλέπει την υποχρέωση των μερών να εγκρίνουν κάθε απαραίτητο μέτρο για την πρόληψη και αντιμετώπιση της ρύπανσης που προκαλείται από την υπεράκτια έρευνα και εκμετάλλευση.
• Προωθεί και υποχρεώνει τα μέρη να κάνουν χρήση όλων των διαθέσιμων και οικονομικά εφικτών τεχνικών προς επίτευξη των στόχων τους.

στ. Πρωτόκολλο για τα επικίνδυνα απόβλητα

• Προβλέπει τη συνεργασία των μερών της Σύμβασης σε περιπτώσεις όπου πετρέλαιο ή άλλοι επικίνδυνοι παράγοντες απειλήσουν το περιβάλλον της Μεσογείου και τις παράκτιες ζώνες της, αλλά και σε περιπτώσεις που θίγονται τα οικονομικά, υγειονομικά και οικολογικά συμφέροντα των μερών.

Δίδεται ιδιαίτερη έμφαση σε: 

• Σχεδιασμό έκτακτης ανάγκης.
• Εφαρμογή κανόνων αντιμετώπισης της ρύπανσης προερχόμενη από το πετρέλαιο.
• Συνεργασία και ανταλλαγή πληροφοριών για την κατάσταση της Μεσογείου.
• Προώθηση της έρευνας και νέων μεθόδων για την αντιμετώπιση της ρύπανσης.
  

ζ. Πρωτόκολλο για την ολοκληρωμένη διαχείριση των παράκτιων ζωνών. (Έναρξη ισχύος από τις 24-03-2011)

• Προωθεί την εφαρμογή μίας κοινής βάσης διαχείρισης των παρακτίων ζωνών της Μεσογείου.

Πιο συγκεκριμένα: 

• Επικεντρώνεται στην αειφόρο ανάπτυξη των παρακτίων ζωνών με προσεκτικό σχεδιασμό των δραστηριοτήτων.
• Διαφύλαξη των παρακτίων ζωνών.
• Εκμετάλλευση των φυσικών πόρων με έμφαση στην αειφορία.
• Προστασία των οικοσυστημάτων και ακτών.
• Αντιμετώπιση και αποσόβηση της κλιματικής αλλαγής και των φυσικών καταστροφών.
• Ενίσχυση της συνεργασίας[19].

Μη κυβερνητικοί φορείς στην προστασία του περιβάλλοντος της Μεσογείου.

Στην προσπάθεια προστασίας της Μεσογείου συνδράμουν και οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες και δράσεις . Αυτοί οι ιδιωτικοί φορείς δημιουργούν δίκτυα τα οποία βρίσκονται σε συνεχή επικοινωνία και αλληλεπίδραση με Κυβερνήσεις, διαμορφώνοντας διεθνείς περιβαλλοντικές πρακτικές και πολιτικές όπως:

1. Ευαισθητοποίηση του κοινού για το Μεσογειακό περιβάλλον.
2. Προστασία των φυσικών πόρων και προώθηση των πολιτικών δίκαιης χρήσης.
3. Έρευνα και παρακολούθηση της ποιότητας του περιβάλλοντος.
4. Διοργάνωση σεμιναρίων, διαλέξεων και ομαδικών συζητήσεων για

προώθηση της περιβαλλοντικής συνείδησης.

10. Ενδυνάμωση της συνεργασίας μεταξύ των λαών της Μεσογείου και μεταξύ συναφών ΜΚΟ.

11. Προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.

12. Προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης [20].

Μερικοί από αυτούς τους φορείς που δραστηριοποιούνται για την προστασία του θαλασσίου περιβάλλοντος της Μεσογείου είναι οι εξής:

• WWF –   HELMEPA

• MedPAN –   Medasset

• MedWet –   MIO-ECSDE
  

Εδώ μπορούμε να αναφερθούμε στο πρόγραμμα M.M.I. (Mediterranean Marine Initiative) της WWF, που αποσκοπεί μέσω συντονισμένων προσπαθειών και συνεργασιών με κοινωνικούς εταίρους, οργανισμούς, ιδιώτες και κυβερνήσεις, να προωθήσει καινοτόμες πρακτικές στη διαχείριση των φυσικών πόρων και στην προστασία της βιοποικιλότητας. Πρέπει να αναφέρουμε ότι το υποσχόμενο αυτό πρόγραμμα έχει πολλούς χρηματοδότες όπως η Ε.Ε., το ίδρυμα MAVA, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το Ίδρυμα Adessium, Prince Albert II of Monaco Foundation κ.α[21].

Επίσης η HELMEPA (Hellenic Marine Environment Protection Association) δραστηριοποιείται δυναμικά στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος και συγκεκριμένα, ευθυγραμμιζόμενη με το Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης της UNEP,  λαμβάνει μέρος στις συναντήσεις των μερών της Σύμβασης της Βαρκελώνης ως MAP Partner. Σε συνεργασία με άλλες οργανώσεις και ΜΚΟ, υλοποιούν διάφορα προγράμματα όπως το «Μεσογειακή Εκστρατεία Ενημέρωσης για τα Απορρίμματα σε Θάλασσες και Ακτές» Τέλος να αναφέρουμε ότι η HELMEPA έγινε δεκτή ως εναλλασσόμενο μέλος της Μεσογειακής Επιτροπής για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΜCSD), μία επιτροπή που αποτελείται από κυβερνητικούς εκπροσώπους των Μεσογειακών Κρατών, αντιπροσώπους των τοπικών αρχών, την βιομηχανία, ΜΚΟ καθώς και εκπροσώπους της  UNEP και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής[22].

Εν κατακλείδι, η ολοένα και μεγαλύτερη εμπλοκή ιδιωτικών οργανισμών, αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα για την προστασία της Μεσογείου, αφού εργάζονται για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης, τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την καταπολέμηση της υποβάθμισης του περιβάλλοντος σε συνεργασία με τους επίσημους κρατικούς φορείς. Ο ρόλος τους είναι ζωτικής σημασίας για την ευαισθητοποίηση του κοινού, την παρακολούθηση και την υποβολή εκθέσεων για περιβαλλοντικά ζητήματα και για την εξεύρεση λύσεων σε περίπλοκες περιβαλλοντικές προκλήσεις.

Συμπεράσματα

Η Μεσόγειος Θάλασσα αποτέλεσε το σταυροδρόμι πολλών πολιτισμών από την αρχαιότητα ως σήμερα, τους οποίους έθρεψε και προστάτεψε και βοήθησε να αναπτυχθούν. Δυστυχώς όμως οι ισορροπίες και ο σεβασμός προς αυτήν διαταράχθηκαν και σε πολλές περιπτώσεις ανετράπησαν. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η κατάσταση αυτή, υιοθετήθηκαν νόμοι και κανόνες σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο.  Η νομικά δεσμευτική Σύμβαση της Βαρκελώνης και τα πρωτόκολλά της, μαζί με το Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης αποτελούν, το πλαίσιο εκείνο, μέσω του οποίου προβλέπονται και αντιμετωπίζονται οι περιπτώσεις ρύπανσης της Μεσογείου, αποδίδονται ευθύνες στους υπαίτιους και αποζημιώσεις στους θιγμένους, ενώ ταυτόχρονα προωθείται η συνεργασία μεταξύ των μερών της Σύμβασης και χρήση όλων των διαθέσιμων τεχνολογιών. Σημαντική είναι και η προσφορά ιδιωτικών φορέων, μη κερδοσκοπικών, περιβαλλοντικών οργανισμών, στην αντιμετώπιση των προβλημάτων της Μεσογείου Θάλασσας, όπως της ρύπανσης, της προστασίας της βιοποικιλότητας και της βιώσιμης ανάπτυξης σε συνέργεια με τις επίσημες αρχές και όργανα.

 

---

Παραπομπές

---

[1] https://www.euractiv.gr/section/kathares-metafores/news/meleti-i-mesogeios-einai-i-pio-molysmeni-thalassa-stin-eyropi/

[2] Κ.Κ. ΦΥΤΙΑΝΟΥ – Β.Φ. ΣΑΜΑΝΙΔΟΥ, Η ρύπανση των θαλασσών, Εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 143-144. και  https://www.unep.org/explore-topics/oceans-seas/what-we-do/working-regional-seas/regional-seas-programmes/mediterranean.

[3] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/IP_08_553

[4] Κρατερός Ιωάννου – Αναστασία Στρατή, Δίκαιο της Θάλασσας, Νομική Βιβλιοθήκη, 4^η Έκδοση, 2013, σελ. 348.

[5] https://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Convention_on_the_Law_of_the_Sea

[6] Κρατερός Ιωάννου – Αναστασία Στρατή, Δίκαιο της Θάλασσας, Νομική Βιβλιοθήκη, 4^η Έκδοση, 2013, σελ. 350

[7] Θεόδωρος Ιω. Παναγόπουλος, Δίκαιο Περιβάλλοντος, Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης, Αθήνα,2001, σελ. 95

[8] Ο.Π., σελ. 96.

[9] Θεόδωρος Ιω. Παναγόπουλος, Δίκαιο Περιβάλλοντος, Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης, Αθήνα, 2001,       σελ. 102.

[10] Ο.Π., σελ. 99.

[11] Ο.Π., σελ. 101.

[12] Κρατερός Ιωάννου-Αναστασία Στρατή, Δίκαιο της Θάλασσας,Νομική Βιβλιοθήκη,4^η Έκδοση,2013,σελ.350-351.

[13] Ο.Π., σελ. 351.

[14] Marinos Yeroulanos, The Mediterranean Action Plan: a success story in international cooperation, Ekistics, March / April 1982, Vol. 49, No. 293, Coastal planning and management (March / April 1982), σελ. 175-176.

[15] https://www.unep.org/explore-topics/oceans-seas/what-we-do/working-regional-seas/regional-seas-programmes/mediterranean

[16] https://eur-lex.europa.eu/el/legal-content/summary/barcelona-convention-for-the-protection-of-the-mediterranean.html

[17] Κουτούπα – Ρεγκάκου, Δίκαιο του περιβάλλοντος,  Εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα, 2008, σελ. 210.

[18] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=celex%3A21976A0216%2801%29

[19] https://eur-lex.europa.eu/el/legal-content/summary/barcelona-convention-for-the-protection-of-the-mediterranean.html

[20] Sustainable Mediterranean, SUMMER UNIVERSITY OF SAMOTHRAKI 2016

Integrated Management Approaches for Biosphere Reserves and other Designated Areas, 9-22 July 2016, σελ. 82

[21] WWF Strategy 2018, Mediterranean Marine Initiative, Conservation Strategy 2018-2022.

[22] https://www.helmepa.gr/periballontiki-enimerosi/synergeies/trexouses

Βιβλιογραφία

Κ.Κ. ΦΥΤΙΑΝΟΥ – Β.Φ. ΣΑΜΑΝΙΔΟΥ, Η ρύπανση των θαλασσών, Εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1988.

Κρατερός Ιωάννου – Αναστασία Στρατή, Δίκαιο της Θάλασσας, Νομική Βιβλιοθήκη, 4^η Έκδοση, 2013.

Θεόδωρος Ιω. Παναγόπουλος, Δίκαιο Περιβάλλοντος, Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης, Αθήνα, 2001.

Marinos Yeroulanos, The Mediterranean Action Plan: a success story in international cooperation, Ekistics, March / April 1982, Vol. 49, No. 293, Coastal planning and management (March / April 1982).

Κουτούπα – Ρεγκάκου, Δίκαιο του περιβάλλοντος,  Εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα, 2008.

Sustainable Mediterranean, SUMMER UNIVERSITY OF SAMOTHRAKI 2016

Integrated Management Approaches for Biosphere Reserves and other Designated Areas, 9-22 July 2016.

WWF Strategy 2018, Mediterranean Marine Initiative, Conservation Strategy 2018-2022.

Διαδικτυακές Πηγές

https://www.unep.org/explore-topics/oceans-seas/what-we-do/working-regional-seas/regional-seas-programmes/mediterranean. (Τελευταία πρόσβαση στις: 12/05/23)

https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/IP_08_553 (Τελευταία πρόσβαση στις: 12/05/23)

https://www.euractiv.gr/section/kathares-metafores/news/meleti-i-mesogeios-einai-i-pio-molysmeni-thalassa-stin-eyropi/ (Τελευταία πρόσβαση στις: 12/05/23)

https://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Convention_on_the_Law_of_the_Sea (Τελευταία πρόσβαση στις: 12/05/23)

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=celex%3A21976A0216%2801%29 (Τελευταία πρόσβαση στις: 12/05/23)

https://eur-lex.europa.eu/el/legal-content/summary/barcelona-convention-for-the-protection-of-the-mediterranean.html (Τελευταία πρόσβαση στις: 12/05/23)

https://www.helmepa.gr/periballontiki-enimerosi/synergeies/trexouses (Τελευταία πρόσβαση στις: 12/05/23)