Του Λαοδικη
Το άρθρο 86 του Συντάγματος, που αφορά την ποινική ευθύνη των υπουργών, αποτελεί εδώ και δεκαετίες ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα και φορτισμένα σημεία του ελληνικού συνταγματικού οικοδομήματος. Για πολλούς πολίτες έχει ταυτιστεί με την έννοια της ατιμωρησίας, της προνομιακής μεταχείρισης της πολιτικής ελίτ και της απόστασης ανάμεσα στη θεσμική τάξη και το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Δεν είναι τυχαίο ότι κάθε φορά που ανακύπτει μείζον πολιτικό ή δικαστικό σκάνδαλο, το άρθρο 86 επανέρχεται στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης.
Σε αυτό το ήδη τεταμένο πλαίσιο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον –και αντιδράσεις– προκαλούν οι δημόσιες τοποθετήσεις δύο κορυφαίων συνταγματολόγων και πρώην κορυφαίων πολιτειακών παραγόντων: του Ευάγγελου Βενιζέλου και του Προκόπη Παυλόπουλου. Οι ερμηνείες τους για το πώς πρέπει να εφαρμόζεται –ή να επανερμηνεύεται– το άρθρο 86 έχουν οδηγήσει ορισμένους πολιτικούς παρατηρητές στο συμπέρασμα ότι ανοίγει ο δρόμος για μια ιδιότυπη «παράκαμψη» του Συντάγματος, ακόμη και για τη συγκρότηση «δικαστηρίων στα μέτρα της κοινωνίας», αυτό που πιο φορτισμένα αποκαλείται «λαοδικεία».
Το ερώτημα, λοιπόν, είναι σαφές αλλά σύνθετο: μιλούν πράγματι οι δύο συνταγματολόγοι για μια θεσμικά επιτρεπτή προσαρμογή του άρθρου 86 ή για μια επικίνδυνη διολίσθηση προς την υποκατάσταση του Συντάγματος από το κοινωνικό αίσθημα;
Ο Ευάγγελος Βενιζέλος, σε δημόσια παρέμβασή του, υπενθύμισε ότι «ο κανονισμός για την Ευρωπαϊκή Εισαγγελία προβλέπει ρητά ότι όπου υπάρχουν ειδικοί εθνικοί κανόνες για ορισμένες ασυλίες ή δικαιοδοσίες, για παράδειγμα η ευθύνη υπουργών, ισχύει το Εθνικό Δίκαιο». Η τοποθέτηση αυτή, σε πρώτη ανάγνωση, δεν αμφισβητεί το Σύνταγμα· αντίθετα, το υπερασπίζεται. Υπογραμμίζει ότι το ευρωπαϊκό δίκαιο δεν καταργεί αυτομάτως τις εθνικές συνταγματικές ρυθμίσεις και ότι, στην περίπτωση της ευθύνης υπουργών, ο εθνικός συνταγματικός νομοθέτης διατηρεί τον πρώτο λόγο.
Ωστόσο, η πολιτική και κοινωνική ανάγνωση αυτής της θέσης είναι πιο περίπλοκη. Σε μια συγκυρία όπου η κοινωνία ζητά «κάθαρση», λογοδοσία και παραδειγματική τιμωρία, η επίκληση της υπεροχής του εθνικού δικαίου μπορεί να εκληφθεί είτε ως θεσμική σοβαρότητα είτε ως έμμεση δικαιολόγηση ενός πλαισίου που έχει χάσει τη νομιμοποίησή του στα μάτια των πολιτών. Έτσι, ενώ ο Ε. Βενιζέλος κινείται αυστηρά εντός της νομικής λογικής, η κοινωνική πρόσληψη της θέσης του παραμένει αμφίσημη.
Επίσης αντιδράσεις προκαλούν και οι τοποθετήσεις του Προκόπη Παυλόπουλου. Ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας και συνταγματολόγος , βάζει συχνα στο επίκεντρο την κοινωνική αντίληψη και το δημοκρατικό αίσθημα καθώς θεωρεί ότι: η κοινωνική αγανάκτηση είναι δικαιολογημένη, η δημοκρατία δεν αντέχει θεσμούς που “φαίνονται άδικοι”, ακόμη κι αν έχουν νομική λογική, και δίνει έμφαση: στην ηθική νομιμοποίηση των θεσμών και στην ρήξη εμπιστοσύνης πολίτη–πολιτικής. Γενικά είναι πιο κοινωνιοκεντρικός και πιο δεκτικός στην κοινωνική κριτική.
Εδώ το ζήτημα μετατοπίζεται. Η έμφαση δεν δίνεται πλέον μόνο στη γραμματική ή συστηματική ερμηνεία του Συντάγματος, αλλά στη «βούληση της κοινωνίας». Για τους υποστηρικτές αυτής της άποψης, πρόκειται για μια απολύτως θεμιτή και αναγκαία προσέγγιση: το Σύνταγμα δεν είναι ένα μουσειακό κείμενο, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που πρέπει να ερμηνεύεται δυναμικά, λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικές εξελίξεις και τις απαιτήσεις για διαφάνεια και λογοδοσία.
Για τους παμπολλους επικριτές, όμως, εδώ αρχίζουν τα επικίνδυνα μονοπάτια. Τι σημαίνει «ερμηνεία που σέβεται την κοινωνία»; Ποιος ορίζει τη βούληση της κοινωνίας και με ποια εργαλεία; Μπορεί το κοινωνικό αίσθημα, όσο ισχυρό και αν είναι, να υπερασπίζεται μονο του την ρητή συνταγματική πρόβλεψη; Και αν ναι, πού σταματά αυτή η λογική;
Σε αυτό το σημείο εμφανίζεται ο φόβος των «λαοδικείων». Όχι με την ιστορική ή κυριολεκτική έννοια, αλλά ως μεταφορά για μια Δικαιοσύνη που κινδυνεύει να λειτουργεί υπό την πίεση της κοινωνικής οργής και της πολιτικής συγκυρίας. Μια Δικαιοσύνη που δεν εφαρμόζει το Σύνταγμα όπως είναι, αλλά όπως «θα έπρεπε να είναι» σύμφωνα με την εκάστοτε κοινωνική απαίτηση.
Βεβαίως, ούτε ο Ε.Βενιζέλος ούτε ο Π. Παυλόπουλος υποστηρίζουν ανοιχτά την κατάργηση του άρθρου 86 διά της πλαγίας οδού. Και οι δύο κινούνται στο πεδίο της ερμηνείας, όχι της ανατροπής. Όμως η γραμμή ανάμεσα στη δημιουργική ερμηνεία και την ουσιαστική παράκαμψη είναι λεπτή. Ιδίως όταν το αντικείμενο της ερμηνείας αφορά τη δική τους –ή της πολιτικής τάξης γενικότερα– ευθύνη.
Το βαθύτερο πρόβλημα ίσως δεν είναι νομικό, αλλά πολιτικό και θεσμικό. Το άρθρο 86 έχει τόσο έντονα απαξιωθεί κοινωνικά, ώστε κάθε προσπάθεια εφαρμογής του προκαλεί δυσπιστία, ενώ κάθε προσπάθεια «ευέλικτης» ερμηνείας γεννά φόβους αυθαιρεσίας. Η κοινωνία ζητά δικαιοσύνη, αλλά η δικαιοσύνη δεν μπορεί να αποκοπεί από το συνταγματικό πλαίσιο χωρίς να υπονομεύσει τον ίδιο της τον ρόλο.
Η λύση, τελικά, δύσκολα μπορεί να βρεθεί αποκλειστικά στην ερμηνεία. Αν το άρθρο 86 δεν ανταποκρίνεται πλέον στις ανάγκες της θεσμικής αξιοπιστίας, τότε η καθαρή και έντιμη απάντηση είναι η συνταγματική αναθεώρηση, όχι η έμμεση παράκαμψη.
Διαφορετικά, ο κίνδυνος δεν είναι μόνο τα «λαοδικεία», αλλά η σταδιακή διάβρωση της ίδιας της συνταγματικής τάξης στο όνομα μιας δικαιολογημένης, αλλά θεσμικά επικίνδυνης, κοινωνικής αγανάκτησης. Και ολα αυτά σε μια χωρα οπου κάποιοι ήθελαν πριν μερικά χρονια να δικάζουν σύμφωνα με τις βουλές της «πάνω και της κάτω» πλατείας Συνάγματος
